Зак, името на главниот лик во романот 18% сиво, би била американската верзија од бугарското име Захари, името на писателот. Историјата на јунакот кој живее и работи во Калифорнија е слична со онаа на писателот кој заминува во Америка заедно со неговото семејство. Не помнам дека некогаш сум се занимавал со помалку од три нешта истовремено…, вели Зак. Слично на Карабашлиев, Зак пишувал раскази и прилози за локалниот весник, свирел на гитара, бил дел од рок бенд, работел во радио. Роден е во Варна, Бугарија и таму ја запознава Стела. Вљубени еден во друг и постојано на работ на сиромаштијата се решаваат да емигрираат во Америка. Таму, Зак, продолжува да се снаоѓа најмногу што може, а неговата цел е да биде финансиски независен. Откого добро ќе ја проучи новонајдената земја и ќе констатира дека на Калифорнија не ѝ требаат неговите фотографии, туку најновиот лек, ќе го лажира своето образование и ќе се вработи во фармацевска фирма. Иако веруваат дека тоа е само привремено, Зак продолжува да го живее лажниот сјај на ветената Земја и за брзо време се збогатува; гитарата, литературата и фотографијата се оставени заедно со Бугарија. Повторно ќе прогледа во себе и во Другиот, заборавен во него, откога Стела ќе си замине засекогаш. За да ја заборави тој се качува во нејзината кола, и заедно со вреќата марихуана која ја добива по сплет на околности и стариот никон, тргнува на пат до Њујорк каде треба да ја продаде марихуаната. Авантурата на која се одлучува Зак го носи во еден вид номадизам чија цел е заборав и бегство, но никако губејќи го чувството дека нема каде да се вратиш затоа што домот засекогаш е загубен.
Карабашлиев некогаш на груб јазик, со бруталност и цинизам ќе го опише животот на современиот човек кој мигрира во Америка. Но, неговата приказна на моменти прераснува и во романтична репортажа на некој што се наоѓа токму каде што не сака. Ова е книга за неколку неостварени љубови, напишан со автобиографски моменти, со музика и фотографија. Роман за оствареното и неосвареното кое го мачат ликот – интелектуалец заглавен во земјата на можностите.
„Work and travel“
Романот обработува три наративни линии со различен временски тек и со различна функција чија цел е отсликување на емотивниот свет на Зак и Стела. Првата наративна линија, по хронолошки тек ги следи патешествијата на главниот лик, кој патува со колата на неговата исчезната сопруга и вреќа марихуана од Мексико до Њујорк. Ја опишува неговата моментална состојба која е една голема неудобност во светот на разни брендови, мас продукција, безброј информации со кои се среќава возејќи по американските патишта. Приказната која ги обработува моменталните случување на Зак, веднаш најавува недостиг во првата реченица: ја нема веќе девет дни, што напоменува дека понатаму дејството ќе се одвива во обид за потполнување на овој недостаток.
Патувајќи со автомобилот низ Америка и отсликувајќи го баналното секојдневие, како застранување од предвидениот пат, се впушта во едно друго патување, внатре во себе. Втората наративна линија е изградена од минатото и спомените. Раскажува за тоа како ликот стасал овде, каде што е. Која е таа чие исчезнување е најавено. Кој е ликот што повеќе го нема? Карабашлиев, навраќајќи се назад, ја портретира љубовта на Стела и Зак уште во самите почетоци кога тој ја забележува во една слаткарница во Варна и за време нивната преселба и живот во Америка. Нивната љубов во Бугарија била скромна гарсоњера, гладна за храна и амбициозна за светски успех, среќна и наивна, секогаш на работ на сиромаштија но секогаш полна со музика, фотографија, уметност. Преселувајќи со во Амерка, за подобар живот и успех во уметноста, нивната љубов се менува по правилата на западната клима што го провејува the american dream. Како сега оние што некогаш протесирале против режимот во Бугарија, сонувајќи за овој митски Запад се соочуваат со реалноста?
Привлечноста да се размислува за далечниот Запад, полн со идеја за слобода е сосема различно од вистинското доживување на Западот. Книгите, филмовите, културата на Индијанците што ја запознал во Архелошлкиот музеј во Варна се само далечен одзив од вистинската слика. Нему, подоцна, му е сосема јасна разликата од замислениот Запад во кој ја проектира финансиската независнот и уметничката слобода и реалноста. По патот на добивање замислена слобода која за него подразбира финансиска безгрижност се губи самиот себе. Но, кога имагинарниот Запад ќе го покаже вистинското руво, се впушта во мазохистично размислување за татковината. Привлечноста да се евоцираат спомени кои се болни и тажни се главниот мотив на оваа патување.
Ликот на Зак е карактеризиран со типична машка енергија која се прилагодува веднаш во новото општество и култура. Како што Угрешиќ пишува за егзилантите во Министерство на болката, дека тие секогаш размислуваат во броеви, така и за Зак, прифаќајќи ги правилата на новиот свет, жедно се бори, фалсификува документи и успешно се снаоѓа во новата клима. Финансискиот успех, за него, е само прашање на време. Стела е сосема различна и не може да го обработи лесно новиот прекуокеански свет, па сосема со повлекува во нејзиниот свет. Заробена и несреќна во туѓа земја, чувството за странец ќе го рефлектира и врз односот со Зак.
Карабашлиев во романтичарски манир, љубената жена ја поврзува со љубовта кон татковината. Дури кога Зак ќе ја изгуби Стела ќе започне носталгијата кон родната Варна. Во моменти Стела е Бугарија, затоа што тие се симболи на идеалното минато кое е засекогаш изгубено: Тихи Океане, што барам тука при твоите кротки ласкања додека во главата му удираат брановите на Црното Море?! Во своето патување, Зак, е Гуливер кој не може да ја разбере ниту Бугарија, ниту Америка. Неговите патувања се претвораат во бегство. Чувството за припаѓање на овој лик кој го напуштил домот лежи во неговата Стела, која засекогаш исчезнува. Зак не го бара својот идентитет, за него идејата за припадност во светот е засекогаш изгубена.
Иако Зак е често претставен како дрзок опортунист, во романот се провејува и романтична нишка. Додека вози по И-40 Оклахома ќе наброи дваесет и еден американски збор за пат. Овие зборови ги подредува во буквата С. Сега барам некаква аналогија во својот јазик. Единственото што ми паѓа на памет се зборовите за тоа кој е кој во семејната синтакса. Барајќи аналогија во својот јазик ги набројува членовите на семејството (вкупно 26) и ги сместува во форма на клуч. Овој приказ (буквата С и клуч) претставува своевидна метафора која ни одгатнува дека Стела е клучот, таа е одговорот. И, ако С е создавено од варијанти на зборот пат, а клучот од семејство; би можело да заклучиме дека Стела е патот до дома. Името Стела, што значи ѕвезда, е симболично избрано. Неговата жена е ѕвезда водилка во неговиот пат, најпотребна му е кога ја губи. Читајќи го понатаму овој ребус, можеме да размислуваме дека клучот е во патувањето: преку патувањето низ долгите и често, досадни патишта ќе ја заборави неа, но и ќе се заборави себеси со своите болни спомени.
Интересно е тоа што, како читатели, приклучувајќи се на долгата авантура од Мексико до Њујорк, свесно навиваме за оној Зак од Бугарија. Љубителот на аналогната фотографија, шверцерот, сонувачот, заљубениот во Стела. Зак, егзилантот, кој ќе ја посети ветената земја доживува трајна загуба.
„Фотографија“
Третата наративна линија е некаде заглавена во времето, не е ниту во сегашноста, ниту во минатото туку е еден посебен хронотоп на спомени, овековечени во фотографии. Во сегашноста и минатото Стела е нема, единствено во овие замрзнати делови го слушаме нејзиниот глас. Трансформацијата и сензибилноста на нејзината душа ја гледаме во моментите додека Зак ја фотографира. Во овие кратки фрагменти е прикажана нивната вистинска љубов, која не разбира национална припадност. Целиот свет е исклучен со кликот на апаратот и болката која си ја предизвикуваат еден на друг, Америка и Бугарија, гладот и амбицијата се заборавени. Постојат единствено тие двајца на место кое би можело да биде секаде или никаде, во моментот кога таа му позира, а тој ја фотографира. Во оваа куќичка на војаерство и егзибиционизам лежи суштината на нивната еротска врска, која не може да остане недопрена од правилата на надвор. Карабашлиев типично ги карактеризира главниот машкиот и женскиот лик во приказната. Стела ја поврзува со природата, водниот свет и лунарната енергија, додека Зак ужива во женската природа и ја забележува низ неговиот објектив.
Авторот не го гради нејзиниот лик како обичен, безгласен модел туку нејзините мисли за животот, прaшања, нејзиниот шарм најмногу го гледаме во моментите додека му позира, позади затворените врати, криејќи се од западната и источната култура, местата што не се нејзиниот дом. Таа е повеќе отворена пред уметноста отколку пред обичното секојдневие и читателот преку објективот на Зак навлегува во комплексноста на нејзината душа. Карабашлиев ја крие од моменталното и сегашното, недостојно за неа, а фотографијата која е вечна е заслужен простор во кој го сместува нејзиниот лик.
За Зак, Стела е муза, таа е неговата нежна револуција. Во моментите кога ја има покрај себе, тој е уметник, престанува да биде опортунист кој се бори во новото и туѓото. Спротивно од приказната на Шефот за тоа како девојката го остава за некој богат и успешен, Стела не го сака Зак во Америка. Колку побогат и поуспешен станува во својата работа, толку повеќе Стела се одалечува од него и се затвора во нејзиниот свет, кој за неа е ателјето.
Фотографијата гради култ кон Другоста. Додека е одраз на реалноста, таа е сосема обратно од реалното. Тоа е статичен момент од брзиот свет кој припаѓа единствено на оној што го забележува. На фотографијата сум јас, но тоа не е јас. Оној што е фотографиран е субјект кој што стапува во контакт со објектот, тој субјект е наместен, здрвен и таков како што сака да изгледа. Стела во Америка, станува Друга за Зак, тогаш кога ќе ја изгуби ќе успее да се погледне себе.
– Значи, животот, според фотографијата, е 18% сива?
– Според црно – белата фотографија…
– А зошто се вика црно – бела? Зошто не е сива?
Ако параметрите овозможуваат осумнаесет проценти од сивото да даваат совршена фотографија, тогаш за Зак овие осумнаесет проценти би биле Стела. Симболичната игра на Стела која поставува прашање, а во неа е одговорот го прикажува Зак како тажен јунак чиј постојан професионален и емотивен дисбаланс доаѓа од неможноста да ја задржи Стела. Стела е мостот помеѓу двата дома, имагинарното и реалносто, бруталната вистина и романтичната фантазија, таа е патувањето, но таа е и целта. Неговата Sвезда е сивото во црно – белиот дуализам и идеалната фотографија.
Ако од едната страна на црно – белото е националната припадност, чувството да се припаѓа на една татковина, а од другата е уметноста која исклучува секаков национален идентитет и е доволна за самата Стела, тогаш фотографијата е нивната земја. Умешноста е да се направи идеалната фотографија е во балансирање на белото и црното во совршено осумнаесет процентовско сиво. Успокојување на контрастите, нешто то Зак нема да го постигне колку и да чезнее по тоа.
-Какво значење има од каде на каде живееме?
-Се разбира дека има!
-Зак, ти зборуваш за обратното време, небаре има исто такво правилно.
Дејството постојано циркулира меѓу минато и сегашно време, но Зак преку фотографијата сака да е Бог. Добро, во какво време се негативите од тој филм што штотуку се снима? веќе завршивме, нели? може ли да се облечам? каде е времето во нив? ќе ми ја дадеш ли таа маица? и нели си ти тој што ќе ги подреди фотографиите како што ќе посака? Всушност и целиот овој роман е копнеж кон старото и одбивање на новото. Зак постојано се прашува што ако се раѓаме како старци, пред да умреме, а умираме како деца? Но, и Бенџамин Батон, јунакот на Фицџералд го губи често својот идентитет низ необичниот пат што го води. Во играњето со фотографијата, премотување на времето, лажирање на боите е контролата и моќта што нему му се потребни како единствената опција да ја врати својата Sвезда – водилка.
„Животот низ призмата на еден заборавен и фрустиран уметник“
Преку фотографијата Зак ја воочува убавината која заслужува да биде задржана или грдата вистина која треба да биде видена. Патувајќи го својот пат на заборавот од Мексико до Њујорк, со својот аналоген никон го портретира амеркинаскиот рејлеф каде уште не пристапила глобализацијата, Амерка без Старбакс или Волмарт. При самиот крај, познат уметник ќе се заинтересира за неговите фотографии, и иако му е понудена шансата да се реализира како уметник, тој одбива. Фотографирањето станува дел од него, нешто што го прави за себе.
Неговата перцепција кон животот иако најчесто е автоиронична и цинична ја претствува не само визуелно, туку и звучно. Иако ниту тој ниту Калифорнија немаат време за неговата уметност, тој сè уште ја гледа и ја чувствува, ја анализира и препознава кај другите.
За време изложбата на Бернард Фуко, човекот во кого се сомнева дека е љубовник на Стела се чувствува неудобно и непријатно додека гледа во неговите монументални слики. Неговите слики. Ах, неговите слики… Сликите му беа огромни! Исполнети дебели пластови масло, речиси никаква фантазија, само студени далечни бои, небаре извлечена од внатрешноста на одамна изумрени влечуги. Во уметноста на Бернард Фуко, Зак ја гледа Америка со сета нејзина големина, непотребна гломазност која за него станува празна и ладна.
Мисје Бернар, птиците не летаат затоа што толку сакаат да го гледаат светот од птичја перспектива, туку затоа што не можат да го најдат тоа што им недостига на земјата.
Повторно ќе се сретнат со уметникот Фуко на друга изложба во Париз каде ќе ја критикува неговата уметност портретирана од птичја перспектива. Тогаш, Зак, поентира дека нема ништо уметничко во летањето, затоа што тоа е начин за прежувавање на птиците. Тој се индетификува со птицата, со снаодливото мало животно, кое прелетува од еден на друг крај заради опстанок, на начин што и тој ја надлетува Европа и океанот за да преживее. Летањето на Стела и Зак со авион е почетокот на нивното губење. Промената на климата е и метафоричка промена на нив двајцата и нивната врска, своевидна иницијација која мора да се случи.
Коментарите за тоа што го правеше варираа од „неоапстрактен експресионизам“, преку „доцен постмодернистички минимализам“ до „медитативен реализам… Овие –изми, се разбира, немаа никакво влијание на неа. – вели Зак за Стела и нејзината уметност. Се чини дека таа го исклучила секој социјален фактор, ограничена е од надворешниот свет и влијанијата. Никогаш не ја напушта нејзината уметност, за разлика од Зак кому му е битно да преживее. Единствениот проблем што го имале критичарите со нејзините слики е тоа што изгледало како да ги сликаат повеќе личности. Нејзината шизофреничност ја потиснува во секојдневниот живот, таа е молчлива, не се жали и се тоа што и се случува го насочува во нејзината уметност. Неговата шизофренична муза сè уште се бара во своето ателје.
Зак, некогаш преку ономатопеја и со повторување на звуци се обидува да го потисне споменот за неа. Неговото имитирање на звуци е често невротично.
ОМ-м-м-м.
ОМ-м-м-ми здодеа да мислам на неа.
ОМ-м-м-м-м-ми здодеа да мислам на неа.
ОМ-м-м-м-м-м-м-м-м-ми здодеа на мислам на неа.
Додека преку низа согласки се обидува да ни ја интерпретира Who’s gonna ride your wild horses? од U2, се појавува една од сцените во која Зак ја фотографира Стела. Се забележува дека тој се обидува да го потисне споменот, преку музиката и патот пред себе. Карабашлиев дава звучна и сликовита репортажа на просторното и внатрешното патување на ликот.
„Изгубено – најдено“
Тоблероне е ветената иднина што го очекува Зак во Америка. Тоа е слаткиот вкус на ветената земја. Тоблероне е симбол на она што Зак го бара и ќе го најде. Често ја конзумира оваа чоколада на начин што ја конзумира културата, неприметно, невротично, заедно со сè што се случува околу него. Аналогниот апарат никон е личната, често автоиронична реалност на јунакот: минатото и сегашноста спакувани во едно. Филтерот низ кој минува светот. За Зак, апаратот е повеќе од предмет, тој е сопатник и помошник во неговата идентификација во светот. Го персонифицира својот никон и овој стар апарат станува уште еден лик, друга Стела која го води.
Преку фотографијата авторот повикува да се гледа повеќе од она што ни е прикажано, на едно подлабоко критичко опсервирање. Апаратот не удобен како тоблероне и не може да се конзумира веднаш. Тој е тежок, треба да се носи, да се научи да се употребува. Бидејќи верувам дека колку подолго ја држам блендата отворена, толку повеќе живот влегува во негативот. Но, колку што го придружува овој предмет, толку и го вознемирува.
Преку овие три наративни линии, помеѓу тоблероне и мартини, помеѓу уметноста и заработката, еросот и танатосот, културата и натурата, се пројавува темата за изгубено – најдено. Јунакот, фатен во мрежата на можности и привиден избор, ќе го добие посакуваното и ќе го изгуби неопходното. Тој нема да ја бара вреќата марихуана која е неговата тежина и слабост за време на патувањето, ниту да оствари толку голем финансиски успех, ниту успех за своите фотографии од последното патување. Тој ги купува своите апарати и предмети, ги продава за да се прехрани и пак ги купува. Ја губи својата љубов тогаш кога ќе добие егзистенција, со Стела стануваат двајца непознати во непозната земја.
Слушај, ман. Твојот јунак има проблем. Тој прво губи , а потоа наоѓа нешто. Да? Но тоа што го наоѓа не му треба. А тоа што му треба тој веќе го има. Јунакот се обидува да го потисни своето внатрешно во надворешниот свет, ја слуша Аријата на Саломе додека го вари гравот, сака да се ослободи од својата тежина додека носи вреќа марихуана преку граница. Приказната е полна со парадокси кои ликот често ги потиснува со хумор.
Во синестезичноста на неговиот исказ открива една модерна борба позната на овие простори. На крајот, романот, сосема очекувано завршува во минатото кое ќе прерасне во иднина на ликот. Откако ќе добие сè што ќе посака, сè нема да му треба. Неговата мртва Пенелопа го чека во видеото, во некој друг свет кој не е реален, каде продолжуваат да патуваат заедно во воз, зашто нивниот живот е пат, а не е дом.
Користена литература:
Башлар, Г. 2002. „Поетиката на просторот“. Скопје: Табернакул.
Карабашлиев, З. 2015. „18% сиво“ . Скопје: Антолог
Угрешиќ, Д. 2005. „Министерство на болката“. Скопје: Сигма Прес
Фројд, С. 2008. „Неугодното во културата“. Скопје: Магор.
