Главната тема на оваа студија која ќе ни помогне во спојувањето на делата на Хомер и Џојс, е можеби најуниверзалната во литературата, таа за љубовта и за семејството. Одисеја од Хомер се смета за најпознатиот еп, за кој се верува дека е напишан во осмиот век пр. н.е. Одисеја е продолжение на епот Илијада и во него се зборува за патешествијата на Одисеј во неговата потрага да се врати дома во Итака. По Тројанската војна, Одисеј се соочува со низа настани што ќе го отежнат неговото враќање дома. Но Одисеј со помош на боговите успева да ги преброди овие пречки, да се врати дома и повторно да се соедини со своето семејство. Ова е приказна за тоа како потрагата за семејство и за љубов успева да ги победи животните пречки и пороци. Исто така, Одисеја е приказна за верноста и истрајноста на една жена – Пенелопа, но и за созревањето на синот – Телемах.
Слична приказна имаме во романот на Џејмс Џојс – Улис. Овој роман се смета за најдобриот модернистички роман и има зошто. Во него Џојс го доведува до совршенство пишувањето за човековата свест и мисла. И токму таа свест ја следиме во овој роман, кој ги прераскажува мислите на Леополд, Стивен и на Моли на 16 јуни 1904 година. Исто како Одисеј, Леополд го напушта својот дом и оди на патешествие низ Даблин. Во текот на денот, Леополд се соочува со низа настани што ќе ги променат него и неговиот живот. Тој ќе ги преброди сите пречки и ќе се соочи со своите стравови, кои ќе му помогнат на крајот да го промени својот живот. Покрај Леополд, го следиме и Стивен, кој како Леополд се бори да ги надмине своите стравови и да ја пронајде смислата на својот живот. Како што Телемах во Одисеја оди во потрага да го најде својот татко така Стивен на метафоричен начин се обидува да го пронајде својот татко и ментор. Стивен ќе успее во својата потрага зашто на крајот ќе се соедини со Леополд и симболично за тој јунски ден ќе формираат семејство. Покрај потрагата за син на Леополд и потрагата за татко на Стивен, ја имаме и потрагата за љубов на Моли. Моли Блум е жената на Леополд, која, како Пенелопа во Одисеја, го чека враќањето на својот маж. Но, за разлика од Пенелопа, Моли не останува верна на својот маж и тука, меѓу другото, ги гледаме деконструкцијата и пародијата што Џојс ги прави на епот на Хомер. Како и да е, Моли е лик што трага по љубов и по семејство, исто како Пенелопа и сите други споменати ликови од овие две дела. На крајот, може да се каже дека овој комичен роман завршува среќно како и Одисеја, со тоа што сите ликови доживуваат епифанија и го наоѓаат она за кое нивните срца трагале.
Овој труд ги анализира митските паралели во Улис преку ликовите од овие две дела со помош на концептот за мит на Мелетински, според кој митските паралели се користат за да го „структурираат описот на современиот живот и внатрешните мисли“ (Мелетински, 2000: 312; свој превод). Мелетински во својата книга пишува, меѓу другото, за поврзаноста и спротивностите на митовите во современата литература. За да се анализираат митските секвенции, треба да се испита контекстот во кој тие се поставени, како на пример грчките митови во контекстот на ирската литература. Мелетински пишува дека „за да ја разбереме сегашноста, мора да го сфатиме минатото“ (Мелетински, 2000: 22). Тоа е токму она што Џојс се обидува да го направи во својот роман Улис. Трудот е поделен на три дела, во кои се зборува поединечно за митските секвенции кај Леополд и Одисеј, Стивен и Телемах и Моли и Пенелопа.
Потрагата за син во Улис
Важно е да се спомене дека сите главни ликови во Улис ги започнуваат своите одисеи поради некоја мака што ги тера да одат на пат на самооткривање. Во случајот со Леополд Блум, тоа е смртта на неговиот син Руди. Дознаваме дека оваа смрт е причина за несреќниот брак на Леополд и Моли и дека целта на Леополд во тој јунски ден е симболично да го пронајде својот син и да се помири со таа трагична смрт. Напуштањето на домот е симболично зашто Леполд е налик на Одисеј, кого Џојс го става во Даблин за да го раскаже тоа митско патување до Итака. Како што Одисеј се соочува со чудовиштето – Киклоп, така Леополд се соочува со својот „киклоп“ во Даблин. Симболично, во поглавјето „Киклоп“ Леополд во еден бар ја брани својата животна филозофија. Откако е нападнат за неговото еврејство и животни сфаќања, Леополд во одбрана го покажува својот карактер велејќи: „Но бесполезно е, вели. Насилство, омраза, историја, сето тоа. Навреди и омраза, тоа не е живот за мажи и жени. И сите знаат дека сосема спротивното од тоа е она што го сочинува животот. Што? Вели Алф. Љубов, вели Блум“ (Џојс, 2008: 617). Со ова Леополд го покажува својот карактер. Џојс ни дава до знаење дека неговиот главен лик е базиран на филозофијата на љубов и добрина, кои го водат низ тие безброј митски соочувања. Во романот, по низа разминувања, Леополд и Стивен конечно се среќаваат во четиринаесеттото поглавје и сè до седумнаесеттото поглавје ја развиваат таа врска на татко–син. Но значајно е да се спомене дека во едно од тие разминувања, додека Леополд и Симон Дедалус патуваат во кочија за да го погребат Дигнам, и покрај коментарите на Леополд, Симон не го забележува својот син, Стивен. Со ова, Леополд метафорично го заменува Симон како татко на Стивен. Понатаму во романот, во поглавјето „Кирка“, Леополд ќе го следи Стивен во локалниот бордел: „Зошто го следам? Нејсе, подобар е од другите. Да не слушнав за госпоѓица Бјуфој Пјурфој, немаше да отидам и немаше да се сретнеме. Касмет“ (Џојс, 2008: 823). Во своето истражување „Случајности и спојувања на ликовите во Улис“ (1984), Џон Хенеј вели дека оваа потрага на Леополд по Стивен го буди неговото потсвесно татковство, кое тој се обидува да го придуши нарекувајќи го „касмет“ (стр. 398). Родителските способности на Леополд ќе излезат на виделина кога ќе го брани Стивен од проститутките, од војниците и од полицијата по бурната ноќ во локалниот бордел: „Но тој е студент на Тринити. Заштитник на твојот локал. Господин што плаќа кирија… Тој не знае што зборува. Испи малку повеќе отколку што требаше. Апсинт. Зеленооко чудовиште. Јас го познавам. Тој е господин, поет…“ (Џојс, 2008: 978/987). Како што сирените во Одисеја успеваат да ги претворат војниците на Одисеј во свињи така проститутките со алкохол и со своето симболично пеење успеваат да ги доведат Леополд и Стивен во состојба да мора да се бранат од полицијата и од војската. Во Одисеја, Атена ги спојува Одисеј и Телемах на Итака, а во Улис, по низа случајности, Леополд и Стивен конечно се соединуваат. Во нивната последна средба гледаме како двајцата, татко и син, филозофираат за животот. Двајцата интелектуални двојници се поистоветуваат за своите маки и грижи. За време на нивната средба, Леополд бара потврда од Стивен за неговиот емоционален излив во барот:
„И така без да лажам му реков дека неговиот Господ, мислам Исус, бил Евреин и дека целата негова фамилија била како мене, не дека сум. Тоа беше само да му докажам. Добриот збор железни врати отвора. Тој остана без зборови. Зар не сум во право?… Од кои потекнува, Стивен промрмори неразбирливо, нивните очи споени, и Христос или Блум неговото име или кое било друго, по тело.“ (Џојс, 2008: 1065).
Овој клучен момент во романот, според Џозеф О’Лири, ги спојува без сомнеж двата лика и ја зацврстува нивната нова врска на татко–син. Тој во својот есеј „Таткото и синот во Улис“ (2006) пишува: „Стивен ги цитира Римјаните 9.5 во Вулгата превод, користен од римокатолиците. Признанието дека Исус бил Евреин ја формира теолошката основа за среќавање на двете религии во ликовите на Блум и Стивен…“ (стр. 15). Со читање на книгата може да се донесат разни заклучоци за нивната последна средба, а и за романот во целина. Но факт е дека Леополд и Стивен се како сродни души и дека нивната средба е од големо значење за двајцата. Во случајот на Леополд, може да речеме дека тој конечно ја пребродува смртта на својот син Руди и наоѓа нов син во Стивен Дедалус. Нивното соединување е симболично на тоа на Одисеј и неговиот син Телемах. Кери Елизабет Ејмс во својата дисертација „Соединувањето на Хомеровата Одисеја и Џојсовиот Улис“ (2003) ја потврдува сличноста меѓу Леополд и Одисеј, „Железниот квалитет на Одисеј и на Леополд не смее да се негира. Многуте понижувања што Одисеј ги трпи од страна на додворувачите пред да се претстави наоѓаат сличност во молчењето на Леополд, кој од креветот ги трга трошките месо од тајната средба на Моли и Бојлан без да рече збор“ (стр. 334). И Одисеј и Леополд претрпуваат многу понижувања во своите патешествија, но тоа што ги прави посебни се нивната истрајност и љубов кон семејството, за кое ќе поминат низ пекол за да го зачуваат и да го спасат.
Потрагата за татко во Улис
Напуштањето на Стивен на домот во потрага за татко, за да созрее и да се пронајде себеси, може симболично да се спореди со напуштањето на Телемах во Одисеја. Уште на почетокот од романот, Стивен наидува на проблеми кога неговиот дом е узурпиран од Мулиган и од Хајнс, исто како што домот на Телемах е узурпиран од додворувачите. Стивен одлучува да тргне на своето патешествие откако Мулиган го обвинува дека си ја убил својата мајка. Ова гризење на совеста дека си ја убил мајката ќе го прогонува Стивен низ целиот роман. Стела Костова во својот труд „Горчливата мистерија на љубовта: Врската мајка–син во Улис на Џејмс Џојс“ (1995) пишува дека одбивањето на Стивен „да клекне и да се моли за неговата мајка што умира може да се протолкува како неговиот прв грев, чин на непослушност, кој го прави психолошки импотентен“ (стр. 3). Во романот, оваа вина ќе се манифестира како дух што ќе го прогонува сè до средбата со Леополд. Вината ќе го раздели Стивен од реалноста и од општеството околу него. Стивен е дистанциран од својата работа, од своите ученици и има тешкотии или покажува одбивност да ја одржува својата лична хигиена. Не само што трагично се разделува од својата мајка туку тој во повеќе наврати се одрекува и од својот татко, нарекувајќи го „човекот со мојот глас и очи“ (Џојс, 2008: 73). Очигледно е дека Стивен е во потрага по нов татко ментор, кој ќе му помогне да се соочи со проблемите и да ги совлада. По читањето на романот, може да се каже дека духот на мајката на Стивен се појавува кога тој паѓа во дереџе на очај и вина. Во повеќе наврати Стивен се соочува со своите стравови и демони кога во знак на протест извикнува: „Не, мајко! Остави ме и пушти ме да живеам“ (Џојс, 2008: 20), а особено во поглавјето „Кирка“, кога со кршењето на лустерот конечно се ослободува од духот на мајка си: „Велат дека јас те убив, мајко. Те оскрвнуваат. Ракот беше, не јас. Судбина“ (Џојс, 2008: 974/975). Во ова поглавје Леополд ги покажува своите татковски особини кога му помага на пијаниот Стивен. Стивен на крајот не само што го пронаоѓа својот татко туку пронаоѓа и мајка во ликот на Леополд, кој кажува: „Ох, колку сакам да бидам мајка“ (Џојс, 2008: 874). Оваа сцена, а и цело ова поглавје во кое Леополд станува андроген родител, му помагаат на Стивен да ги преброди своите стравови и да се самооткрие. Целото патување е симболично на патувањето во „Подземјето“ на Телемах и Одисеј. На крајот, како што Телемах го наоѓа својот татко така Стивен го пронаоѓа својот татко во Леополд и со нов ментор во својот живот конечно се ослободува од оковите на своето минато. Ова симболично созревање на синот го потврдува и Џозеф О’Лири, кој пишува дека „Ова драматично пробивање до слобода од мајката несомнено го прави Стивен поотворен за врска со Блум, па дури и со Моли“ (О’Лири, 2006: 12).
Потрагата за љубов на Моли Блум
Оваа трилогија на митски паралели завршува со Моли Блум и Пенелопа. Како што беше споменато на почетокот од овој труд, најважната разлика помеѓу нив е тоа што Пенелопа на крајот од Одисеја му останува верна на Одисеј, додека Моли го изневерува Леополд со Бојлан. Но, и покрај оваа битна разлика, ликовите на Моли и на Пенелопа имаат доста сличности. Една од нив е таа за љубовта и потрагата за семејство. Пенелопа ги надминува сите пречки за повторно да го обедини своето семејство, додека Моли Блум на епски начин ја изразува својата љубов кон Леополд на крајот од Улис. Во тој епски монолог дознаваме многу за нејзината личност, за минатото на семејството Блум и за причините за нивните разлики и несогласувања. Дознаваме дека осаменоста ги разделила и дека Моли и Леополд не воделе љубов од смртта на нивниот син Руди. Но тоа што ќе ги спаси, што ги спасува и главните ликови на Одисеја, е љубовта, потребата да сакаш и да бидеш сакан. Дека љубовта е главна тема на овој роман потврдува и Леополд, кој, пред да се врати дома, се прашува: „Вечното прашање за брачниот живот, не мора да се рече, излезе на виделина. Дали може вистинска љубов да постои помеѓу брачен пар ако друг маж е вмешан?“ (Џојс, 2008: 1081). Во Улис, преку ликовите на Моли и на Леополд дознаваме дека ова е возможно. Главниот симбол за вечната љубов и во двете дела е креветот. Во Одисеја, Пенелопа, за да се увери дека конечно ѝ се вратил нејзиниот Одисеј, а не некој од додворувачите, наредува да се отстрани креветот од нивната соба. Но Одисеј не паѓа на овој трик и ги гаси сите сомнежи на Пенелопа кога вели дека креветот не може да се отстрани зашто е изделкан во стеблото од маслиново дрво околу кое е изграден нивниот дом. Неподвижноста на креветот е симбол за нивната истрајна и вистинска љубов. Во Улис, главното помирување се случува во креветот на семејството Блум. Не само што Леополд е подготвен да ги тргне трошките и да го занемари неверството на Моли туку и Моли во својот трогателен монолог во нивниот кревет ја изразува длабоката и искрена љубов што ја има кон Леополд:
„Ох и морет пурпурното море понекогаш како оган и величествените зајдисонца и смоквите во градините во Аламеда да и сите чудни мали улици и розовите и сините и жолтите куќи и градините со ружи и јасмин и герании и кактуси и Гибралтал каде што како девојка бев Цвеќето на планината да кога ја ставив ружата во косата како андалузиските девојки што правеа или ќе носам црвена да и како ме бакна под Мурските ѕидини и јас помислив па што да не и он и потоа го прашав со моите очи повторно да праша и потоа ме праша дали јас да речам да мој планински цвету и прво ги ставив рацете околу него да и го повлеков долу за да може да ми ги почувствува градите цели намирисани да и неговото срце чукаше како лудо и да јас кажав да ќе те земам да“ (Џојс, 2008: 1323).
Ова е патешествието на Моли, која во својот ум сфаќа само колку го сака Леополд. Нивното минато, нивната интимност е повторно пламната и Моли одлучува: „Ќе му дадам уште една шанса“ (Џојс, 2008: 1317).
Заклучок
За крај, може да се рече дека, иако Улис се издвојува и на многу начини се разликува од Одисеја, тоа е роман што изобилува со митски алузии што ги поврзува темата на љубов и семејство. На крајот, двете дела завршуваат среќно, иако не може да предвидиме и да знаеме што ќе се случи понатаму. Ова е особено точно за Улис, роман што ги опишува настаните од еден ден. Улис не е само еден роман во кој се прераскажани поглавјата од Одисеја туку тоа е и модернистичко ремек-дело во кое ги следиме фамилијарните и друштвените врски на главните ликови во нивните потраги. Мелетински тврди дека „митолошките паралели даваат доволен доказ дека дејствата се исти во двете дела“ (Мелетински, 2000: 291). Гледаме и сфаќаме како се однесува човекот кога е осамен, кога бара друштво, љубов и семејство. Како овие работи создаваат модерни митски архетипи и како тоа го прави Улис како една критика на модерното општество. Улис е, на еден начин, приказна за духови во која живите се гонети од мртвите или од својата виновна свест. Па, така, главните ликови одат на патешествија за да ги надминат своите стравови и да се пронајдат себеси. Овие потраги имаат терапевтски влијанија кај ликовите во овие дела и им помагаат да се самооткријат како личности, да ги подобрат и да ги сменат своите животи. Леополд и Моли на крајот ја надминуваат смртта на својот син и повторно ја пламнуваат својата љубов. Во тој процес тие симболично наоѓаат и нов син во Стивен. Стивен ги пребродува своите стравови и наоѓа нов татко ментор во својот живот во ликот на Леополд. Нивните патишта, како што видовме, се паралелни на тие од ликовите во Одисеја. Леополд и Одисеј, Стивен и Телемах, Моли и Пенелопа, сите нив ги врзува и ги прави слични потрагата за љубов и за семејство. Улис е пример на современ митски свет, кој ја осовременува грчката митологија низ разни ликови и настани.
Литература
Ames, K. E. (2003). The Convergence of Homer’s Odyssey and Joyce’s Ulysses
University of Chicago, Illinois
Joyce, J. (2008). Ulysses.
Urbana, Illinois: Project Gutenberg.
Kostova, S. (1995). Love’s Bitter Mystery: The Mother-Son Relationship in James
Joyce’s Ulysses. Ottawa: Department of English – Carleton University
Meletinsky, Eleazar. (2000). The Poetics of Myth.
New York: Routledge
O’Leary, J. (2006). Father and Son in Ulysses. Essays on literary and theological
themes.Retrieved from http://josephsoleary.typepad.com/my_weblog/2006/02/f ather_and_son_.html
Hannay, J. (1984). Coincidence and Converging Characters in Ulysses. The Johns
Hopkins University Press. Vol. 51, No. 2, pp. 385-404
