Титовиот прстен
Мојата комплексна врска со овој град започна точно пред четириесет години. Во едно сончево летно утро, 1979 година, со автобус стигнав во Сараево. И веднаш да кажам дека тоа беше најдолгиот ден во мојот живот. На станицата ме дочека Грофот, сликар. Стоеше пред мене во бела кошула со кратки ракави, а во џебот на градите му се наѕираше бела кутија Дрина без филтер. Ме праша:
„Што имаш во торбата?“
И како да се сретнав со цариник на граница, послушно признав:
„Книги!“
Тоа лето запишав книжевност на Филозофскиот факултет, предавањата започнуваа во првата недела од септември. Грофот беше неколку години постар од мене, по малку опседнат со Ворхол, сликаше на маици, перници, на сите платнени облици освен, веројатно, на она сликарско платно кое се затегнува на blind-рамка („на традиционален начин сликам само по нарачка и само кога морам“). На пат кон куќата ми зборуваше за тоа што всушност работи и тогаш доверливо, со тивок глас, ми кажа дека во текот на денот мора да ја испрати својата слика во Загреб, на некоја групна изложба. Беше истрижен кратко како да е затвореник, имаше вертикална лузна која се искачуваше од носот до половината на челото, па се’ што зборуваше се чинеше сериозно и уверливо.
Ми требаше стан. Планот беше неколку дена да престојувам кај Грофот, а за тоа време тој да ми помогне да најдам постојано живеалиште. Неговата семејна куќа беше во Алифаковец, на самиот раб на амбисот. Од балконот се гледаше делче од старите бели гробишта, камената тврдина на спротивната, Вратничка страна, а помеѓу се простираше длабока и пространа котлина. Тоа беше поглед којшто го истиснува воздухот од срце. Да споменам дека една од книгите во мојата сина, платнена торба беше „Коска и месо“ на Абдулах Сидран. Сараевската панорама што ја здогледав од Грофовата куќа, како да излегла од Сидрановите стихови. Имав впечаток дека тоа што го гледам ја потврдува вистинитоста на неговата поезија.
Седевме на балконот кој лебдеше над амбисот и со голем интерес го гледав градењето на вијадуктот во котлината. Оддалеченоста правеше градбата да изгледа како играчка, ситни човечки фигури на скелиња, камиони запрени во подножјето на мостот, под кој немаше вода, сето тоа со својата минијатурност будеше во мене некоја потисната желба за детска игра. На масата пред нас, на жолтата мушама се сушеа оревите, напукнатата зелена кора испушташе горчлив билен мирис. Ни правеше друштво таткото на Грофот, посветен гулабар, кој не ни обрнуваше внимание, загледан во своите бели птици кои се судираа во воздухот и ги павтаа крилјата преку синото небо над нашите глави; ги довикуваше, им свиркаше и се восхитуваше на нивниот лет.
Но тогаш се случи нешто неочекувано. Вијадуктот почна да се руши пред нашите очи. Под минијатурните бели шлемови, ги гледав градежниците како паѓаат заедно со него, гледав како се распарчува бетонот и откако целата констукција падна, од тлото се крена голем сив облак. Малку веројатно е дека некој од несреќните ѕидари преживеа. Пред нашите очи се случи умирачка но и покрај тоа, веројатно поради омаленоста на објектот, човечката анонимност и отсуството на звукот, беше далечно и како да не нѐ засегаше. Гулабарот кратко гледаше кон рушевината, брзо се прибра и погледот повторно го насочи кон небото; како ништо да не се случило, им се врати на своите птици, но веќе не ги довикуваше свиркајќи.
Така започна мојот прв ден во Сараево.
Но не заврши тука, затоа што Грофот беше магнет за случки. Во приквечерјето се појави неговиот брат, таксист. Беше уморен („возев преку дваесет саати по наредба, до Трст и назад“), па само набрзина се поздрави со нас и замина да спие. Грофот потоа рече дека мора да ја испрати својата слика во Загреб и ме праша дали можам да му помогнам. Се согласив зашто немав избор.
Од својата соба донесе торба и две кантички со боја, па излеговме од куќата. Торбата и бојата ги остави во багажникот на светлосиниот Фиат1300, тоа беше такси автомобилот на неговиот брат, а потоа внимателно, да не го разбудиме уморниот возач од првиот сон, тивко ги затворивме вратите на автомобилот зад себе; Грофот возеше и полека се спуштавме во градот. Не знаев каде одиме. Сосем се смрачи. Кога веќе бевме во Мариндвор, свртевме кон железничката станица. Го поминавме плоштадот пред станицата и паркиравме во една од оние споредни улици. Излеговме, Грофот ме замоли да ги земам боите, тој ја носеше торбата, се протнавме низ распараната жичена ограда и така зачекоривме на железничката пруга зад станицата.
На пругата беа застанати два товарни возови и кога веќе бевме таму, Грофот внимателно ги загледа вагоните, сè додека не го пронајде „својот“ воз. Потоа бараше од мене да се качам помеѓу двата вагони, будно да гледам на другата страна, да стражарам, и да го предупредам ако некој железничар се упати кон нас. Тој веќе започна да слика на ѕидот од едниот вагон. Прво црташе со креда, а потоа ги отвори кантите со боја, од торбата извади и четки со различни големини. Мене, се разбира, многу ме интересираше што прави, но стражарев, гледав во насока на станицата. На платформата имаше патници, имаше и службеници во железничарски униформи, ама никој не доаѓаше во наш правец.
Не знам колку време поминало, денот и онака траеше предолго, бев уморен и ми се спиеше. Само сакав сè да заврши. Ме изненади поместувањето на возот, се слушна метален удар на вагоните, панично скокнав во чакалот и потрчав назад кон Грофот, а тој сè уште сликаше. Потоа ги чувме гласовите на луѓето кои ни се приближуваа, на брзање ги собравме четките, кантите со боја и тргнавме назад. Но кога стигнавме до оградата, застанавме и од темнината гледавме во возот кој бавно тргна. Дури тогаш го обгледав неговото дело. На ѕидот од вагонот беше насликан работ на прозорецот на Синиот воз, се гледаше левата рака на патникот, со кубанска цигара меѓу прстите и скап прстен на домалиот прст, а неговата десна рака беше испружена надолу, кон купот згрчени дланки на некои невидливи луѓе кои би сакале да се ракуваат со Маршалот, препознавајќи го во истиот момент, без оглед што на сликата се гледаат само неговите раце. И добро почувствував како моето тело, долу, од стапалата, се полни со страв.
Грофот рече:
„Отпатува сликата за Загреб.“
Возот полека забрза. Молчев, а тој, малку разочаран, на крајот уште додаде:
„Не стигнав да го завршам прстенот.“
И потоа си заминавме.
Сликарот
Средината на јули 1994 година во Париз беше организиран собир на кој се зборуваше за војната во Босна, а помеѓу говорниците беше и Чеслав Милош, величествен старец. Го читаше својот текст со малку повишен тон, како зборовите да ги изговара за спас на сопствената душа. Во срцето на летото, Париз се вжари од телата на луѓето кои ги блокираа улиците на градот, па беше пријатно човек да се засолни од сонцето во ладната сала на Odéon.
Собирот беше интересен, но, истовремено на седиштето до мене се одигруваше драма со неспоредливо поголем интензитет. Од своето место, Един, сараевски сликар, често стануваше за да запалали цигара и се враќаше назад. Инаку, за месец дена во Париз, поминавме многу часови разговарајќи за сè и сешто. Го поттикнував разговорот за да го одвлечам вниманието од неговата драма. А драмата беше следнава – откако излезе од Сараево во кое телефонските линии беа прекинати, тој постојано беше на чекор до телефонските говорници, редовно купувајќи телефонски картички и слично, зашто преку еден познаник го организираше излегувањето на ќерка си од Бања Лука. Многупати телефонираше пратејќи ја на патот Бања Лука-Брчко-Бјелина-Белград-Будимпешта, секој град чиешто име започнува со буквата Б, а всушност во секој повик бараше потврда дека неговата ќерка е жива, дека не е убиена.
Утредента ме разбуди ѕвонењето на телефонот во хотелската соба, а гласот од другата страна се претстави со името на значаен филмски режисер. Три наутро е, а тој ме прашува за Един. Откако го издиктирав бројот на собата, режисерот рече дека му е познат и дека телефонот во собата на сараевскиот сликар упорно покажува зафатено. Згора на сè, со загрижен глас ме замоли да проверам дали е сè во ред. Сè беше во ред… Стравот дека нашиот заеднички пријател си нанел зло, за среќа, се покажа неоправдан. Помеѓу низата од еден до друг разговор за патувањето на неговата ќерка, тој беше буден. Един со денови не спиеше. Во градините на бистроата не можеше да се задржи ни колку да се напие кафе, така што обично шетавме.
Во тие прошетки се појавуваше еден миг на опуштање, просветлување, чудотворна секунда… Поради тој момент веројатно и се впуштив во ова сеќавање, затоа што ретки се моментите во кои претставата на животот се чини поуверлива од претставата на смртта. Но, еве што се случи. Един целиот свој живот, како и што му доликува на еден сликар, беше фасциниран од Париз. За време на студиите по сликарство престојувал тука неколку месеци. На студентската размена бил во друштво на десетина уметници од целиот свет, а меѓу нив била и некоја американска студентска по сликарство. Помеѓу неа и Един се развила љубов која траела колку самиот студенстки престој. И откако ми го довери тој негов спомен, инсистирав да ја пронајдеме зградата во која биле сместени пред повеќе од дваесет години. Искрено кажано, верував дека таму ќе пронајдеме новоотворено фризерско студио наместо уметничката колонија, или во најдобар случај новооторена продавница на Бенетон со тогашниот актуелен постер со фотографија од крвава маскирна униформа на загинат хрватски војник. Ја пронајдовме адресата и низ прозорецот пред себе се загледавме во собата со штафелаите. Беше воодушевен од сознанието дека ништо не се променило, дека на тоа место и понатаму има ателјеа. Токму така и рече: „Ништо не се сменило!“ Беше доцна попладне, воздухот доби кафена сепија како на старинските фотографии или тоа чувство беше поттикнато од ситуацијата во која беше Един, во воодушевувачка импресија на запрено време, изразено преку зборовите: Ништо не се сменило. А потоа на вратата се појави средновечна жена со видеокамера во рацете. Откако ја здогледа, замолкна; и таа него збунето го гледаше. Се поместив настрана за да имам подобар преглед на новата ситуација. Един молчеше…
Да ја скратам приказнава, да, тоа беше таа, некогашната девојка во која беше вљубен младиот сараевски сликар.
превод: Јованка Пачовска
