Културата на слободата

Најефективните аргументи против глобализацијата обично немаат врска со економијата. Поуспешни се нападите што потегнуваат социјални, етички и, пред сѐ, културни теми. Таквите аргументи се изронија од оној метеж во Сиетл во 1999 година, а во поново време ги слушнавме нивните резонанции и во Давос, во Бангкок и во Прага. Тие го велат следното:

Исчезнувањето на националните граници и воспоставувањето пазарно поврзан свет ќе значи смртен удар за регионалните и за националните култури, како и за традициите, обичаите, митовите и за начините на однесување, кои го чинат културниот идентитет на секоја држава или регион. Со оглед на тоа што поголемиот дел од светот е немоќен да ѝ одолее на инвазијата културни производи од развиените земји – или, да бидеме поконкретни, од супер силата САД, која со себе влече големи транснационални корпорации – наскоро на сите ќе им се наметне северноамериканската култура, која ќе го стандардизира светот и ќе ја уништи неговата богата флора од разновидни култури. На тој начин, сите народи, а не само малите и слабите, ќе ги изгубат својот идентитет и својата душа и ќе се сведат на колонии на 21 век – на зомбија или на карикатури извајани според културните норми на еден нов империјализам кој, освен што владее со планетата и со планетарниот капитал, со својата воена сила, а и со научното знаење, тежнее да им го наметне на другите и својот јазик, како и својот начин на размислување, верување, уживање и на сонување.

Овој кошмар или негативна утопија во светот кој, поради глобализацијата, го губи своето лингвистичко и културно шаренило и станува културна сопственост на Соединетите Американски Држави, не е ексклузивен домен на левичарските политичари, кои носталгично се осврнуваат кон Маркс, кон Мао или кон Че Гевара. Овој делириум на прогонување – стимулиран со омраза и со завидлива злоба кон северноамериканскиот џин – забележлив е во развиените земји со висока култура, и тоа не само во еден политички сектор, во левицата, туку и во центарот на десницата.

Иако верувам дека овој културен аргумент против глобализацијата е неприфатлив, би требало да констатираме дека длабоко во него постои една несоборлива вистина. Овој век, како и светот во кој ќе живееме, ќе биде помалку живописен и помалку обоен со општествено шаренило отколку што беше претходниот, дваесеттиот век. Фестивалите, облеката, обичаите, церемониите, верувањата и ритуалите, кои во минатото му даваа на човековиот род фолклорна и етнолошка разновидност, постепено исчезнуваат или се ограничуваат на малцинствата, а поголемиот дел од општествата ги напушта и ги прифаќа другите, кои се посоодветни за реалноста на нашето време. Сите земји на планетата Земја го доживуваат овој процес – некои побргу, а некои побавно; сепак, тоа не е поради глобализацијата. Тоа е поради модернизацијата, на која глобализацијата не ѝ е причина, туку последица. Секако дека е возможно, кога со тага ќе се проследи фактот дека тој процес се случува, да се биде носталгичен затоа што во сенка паѓаат оние некогашни древни начини на живот, кои, особено кога ги гледаме од својата денешна позиција, изгледаат преполни со забава, со оригиналност и со боја. Сепак, овој процес е неизбежен. Тоталитарните режими во земјите како што се Куба и Северна Кореја, со силен страв дека какво било отворање ќе ги уништи, подигнуваат ѕидини околу себе и воведуваат секакви цензури и забрани на модерноста. Сепак, дури ни тие не се во состојба да ја спречат бавната инфилтрација на модерноста и постепеното поткопување на својот т.н. културен идентитет. Теоретски можеби е возможно некоја држава да го задржи тој свој идентитет, но само ако одлучи – како некои племиња во Африка или во Амазонија – да живее во тотална изолација, да ги пресече сите врски со другите нации и да се определи за самодоволност. Културниот идентитет зачуван во тој облик би ја вратил таа човекова заедница на предисторискиот животен стандард.

Вистина е дека поради модернизацијата исчезнуваат многу традиционални начини на живот. Сепак, во исто време, таа отвора нови можности; таа е важен чекор напред за целокупното човеково општество. Од таа причина, народите, кога ќе им се остави можноста за слободен избор, сепак се определуваат, понекогаш и наспроти она што би им се допаднало на нивните лидери или на интелектуалните традиционалисти, за модернизацијата и ја избираат јасно и гласно, без какво било двоумење.

Обвиненијата против глобализацијата, а во корист на културниот идентитет, откриваат една статична концепција на култура. Таа концепција не е заснована на историска вистина. Кои култури останале непроменети цело време, недопрени од времето? За да ги најдеме, мора да трагаме меѓу малите и примитивни магиско-религиски заедници, кои живеат во пештери, ги обожаваат громот и некои ѕверови и кои, поради својата примитивност, се сѐ помалку способни да се спротивстават на експлоатацијата, па дури и на истребувањето. Сите други култури, а особено оние што имаат право да се нарекуваат модерни и живи, еволуираа до таа мера што сега се само матен отсјај на она што беа пред само две-три генерации. Оваа еволуција лесно се уочува во земјите како што се Франција, Шпанија и Англија, каде што промените во текот на последните педесет години беа толку длабоки и спектакуларни што денес еден Марсел Пруст, еден Фредерико Гарсија Лорка или една Вирџинија Вулф тешко би ги препознале општествата во кои се родени – и во чија обнова толку придонеле со своите дела.

Поимот „колективен идентитет“ е идеолошка фикција и темел на национализмот. Според мислењето на многу етнолози и антрополози, колективниот идентитет не е вистина дури ни кај најархаичните човекови заедници. Практикувањето исти постапки и обичаи може да биде од битно значење за одбраната на една општествена група, тоа е вистина; сепак, секогаш преостанува и една широка маргина на иницијативата и на креативноста меѓу членовите на групата, а индивидуалните разлики преовладуваат над колективните црти штом почнете да го разгледувате некој поединец како таков, а не како „член“ што е само периферен елемент на еден колективитет. Глобализацијата радикално ја шири и им ја става на располагање на сите граѓани на оваа планета можноста секој да го креира својот личен културен идентитет, со акција според сопствената волја, во согласност со своите преференции и интимни мотивации. Граѓаните веќе немаат обврска, како во минатото и како на уште многу места во сегашноста, да почитуваат еден идентитет што ги затвора во концентрационен логор од кој нема бегање – идентитет што им се наметнува преку јазикот, нацијата, црквата и преку обичаите на местото во кое се родени. Во таа смисла, глобализацијата мора да ја дочекаме со добредојде, затоа што таа забележливо ги шири хоризонтите на индивидуалната слобода.

Две истории на еден континент

Можеби Латинска Америка е најдобриот пример за тоа колку се вештачки и апсурдни сите обиди за воспоставување колективен идентитет. Каков би можел да биде културниот идентитет на Латинска Америка? Што би било вклучено во една кохерентна збирка верувања, обичаи, традиција, постапки и митологија, која наводно му дава на овој регион некој обединет персоналитет, уникатен и непренослив? Нашата историја е искована во интелектуални полемики – од кои некои беа многу жестоки – кои се обидуваа да одговорат на ова прашање. Најпозната е онаа што започна во раниот дваесетти век и во која во арената се најдоа, од едната страна, хиспанистите, а од другата – застапниците на домородците; таа имаше одѕив низ целиот континент.

Застапниците на домородците, т.н. индигенисти, ги отфрлија со морална индигнација оние благодати што наводно Европејците ги донеле во Латинска Америка. Според мислењето на индигенистите, нашиот идентитет ги наоѓа своите корени и својата душа во претхиспанските култури и цивилизации, чии развој и модернизација брутално се исечени и згазени со насилството на дојденците, со цензурата, со репресијата и со маргинализацијата, не само во текот на трите века колонијализам туку и подоцна, по воведувањето на републиканското уредување. Според индигенските мислители, автентичниот „американски израз“ т.е. „американската експресија“ (да го употребиме насловот на една книга од Хозе Лесам Лиме) лежи во сите оние културни манифестации – од домородните јазици до верувањата, ритуалите, ликовната уметност и популарните начини на размислување – кои му се спротивставуваа на западното културно угнетување и кои издржаа и до „нашите“ денови. Еден угледен историчар наклонет на оваа точка на гледање, Перуанец со име Луис Е. Валкарел, дури има кажано и дека сите цркви, манастири и други споменици на колонијалната архитектура треба да се запалат затоа што се против Перу. Сѐ се тоа лажни нешта, вели тој, на негација на чистиот изворен американски идентитет, кој се засновува исклучиво на индигенските корени. Додека, пак, еден од најоригиналните романсиери во Латинска Америка, Хозе Мариа Агуедас, чии приказни се одликуваат со голема деликатност и со енергичен морален протест, има напишано еп за опстанокот на културата во светот на Андите, за опстанокот наспроти гушењето и изобличувањето што ги носи присуството на Западот.

Хиспанизмот и индигенизмот дадоа одлични историски есеи и многу креативни книжевни дела, но, оценувајќи ги од нашата сегашна перспектива, двете доктрини изгледаат подеднакво секташки, редукционистички и лажни. Ниту едната ниту другата не можат да ја вклопат експанзивната разновидност на Латинска Америка во своите подготвени лудачки кошули; двете имаат „арома“ на расизам. Кој би се осмелил денес да тврди дека единствени легитимни претставници на Латинска Америка се „Хиспаниците“ или „Индијанците“?

Па, сепак, настојувањата да се изгради и да се изолира нашиот дистинктен „културен идентитет“ продолжуваат со политички и со интелектуален жар што би заслужил да биде насочен кон некои подостоинствени цели. Обидите на еден народ да му се наметне културен идентитет се еквивалент на заклучувањето на тој народ во затвор и на ускратувањето на тие луѓе на онаа слобода што е најскапоцена од сите – а тоа е слободата да бираат што, кои и какви сакаат да бидат. Латинска Америка нема еден, туку многу културни идентитети; ниеден од нив не може себеси да си припишува некоја поголема легитимност и чистота од другите. Секако, Латинска Америка во себе го има вклучено и претхиспанскиот свет и неговата култура, која во Мексико, во Гватемала и во земјите на Андите и денес има доста голема социјална сила. Сепак, Латинска Америка, исто така, е еден голем рој зборувачи на шпански и на португалски јазик, кои зад себе имаат петвековна традиција и кои со своето присуство и дејствување секако дека одлучувачки влијаеле врз изгледот и врз одликите на овој континент. Покрај тоа, зарем Латинска Америка во еден дел не е составена и од она што е африканско и што на нашиот брег стигнало во исто време со Европа? Зарем африканското присуство не е неизбришливо вткаено во нашата кожа, во нашата музика, во нашите идиосинкразии, во нашето општество? Културните, етничките и социјалните состојки што ја чинат Латинска Америка нѐ поврзуваат со речиси сите региони и култури во светот. Имаме толку многу културен идентитет, па како да немаме ниту еден. Таа вистина, наспроти она во што националностите веруваат, е нашето најголемо богатство. Таа, исто така, е одлична легитимација, кредибилитет што ни овозможува да се чувствуваме како рамноправни граѓани на нашиот глобализиран свет.

Локални гласови, глобална чујност

Стравот од американизацијата на планетата Земја повеќе е идеолошка параноја отколку реалност. Нема сомневање, секако, дека со глобализацијата англискиот стана генералниот јазик на нашето време, како што бил латинскиот во Средниот век. Ширењето на англискиот ќе продолжи затоа што тој денес е инструмент без кој не се може во меѓународните трансакции и комуникации. Сепак, дали тоа мора да биде на штета на другите големи јазици? Апсолутно не. Всушност, вистината е спротивна. Исчезнувањето на границите и сѐ поголемата меѓузависност на светот се елементи што ги поттикнуваат новите генерации да учат за другите култури и меѓусебно да се асимилираат со нив, не само поради хоби туку и затоа што мораат, бидејќи денес способноста да се зборуваат неколку јазици и успешно да се плови низ различни култури стана клучна за професионалниот успех. Разгледајте го случајот со шпанскиот јазик. Пред половина век, оние што зборуваа шпански беа заедници што гледаа „кон внатре“; се проектиравме себеси само на неколку многу ограничени начини надвор од нашите традиционални лингвистички рамки. Денес шпанскиот јазик е динамичен, силно се развива, воспоставува свои мостови, па дури и огромни нови територии на сите пет континенти. Фактот што во Соединетите Американски Држави живеат од 25 до 30 милиони што зборуваат шпански објаснува зошто двајцата неодамнешни претседателски кандидати во САД, гувернерот на Тексас, Џорџ Буш, и потпретседателот Ал Гор, своите кампањи ги водеа не само на англиски туку и на шпански јазик.

Најдобрата лекција што можеме да ја научиме од културата е онаа што вели дека со самата неа, со културата, не е потребно да ги штитиме ниту бирократите ниту комесарите, ниту железните решетки, ниту царинската изолација, за да останеме живи и здрави; напротив, од таквите обиди за заштита културата само згаснува, па дури и се тривијализира. Културите мораат да живеат слободно, во постојана трка и натпревар со другите култури. Тоа ги реновира и ги подмладува, тоа им допушта да еволуираат и да се приспособуваат на непрекинатиот тек на животот. Во антиката, латинскиот не ја убил културата на Грците; напротив, уметничката оригиналност и интелектуалната длабочина на хеленската култура ја ограничила и ја натопила римската цивилизација, преку која, потоа, филозофијата на Платон и на Аристотел и Хомеровите епопеи стигнале до целиот свет. Од глобализацијата нема да исчезнат локалните култури; во општата светска отвореност, сето она што навистина вреди, што е навистина добро, од која и да е локална култура, ќе преживее и ќе најде нова плодна територија за да процвета.

Ова се случува во Европа, секаде. Особено вреди да се обрне внимание на Шпанија, во која сега се случува изразито процветување на тамошните регионални култури. Тие, во времето на диктаторот генерал Франциско Франко, биле потиснувани и осудувани да се држат во тајност. Сепак, со доаѓањето на демократијата, ослободено е богатото културно шаренило на Шпанија, на кое сега му е дозволено да се развива слободно. Во таа земја е на сила автономниот режим, под кој локалните култури вонредно процветаа, особено во Каталонија, во Галиција и во Баскија, но исто така и во другите делови на Шпанија. Секако, не смееме да се мешаме во ова регионално културно преродување, кое е позитивно и збогатувачко, со феноменот национализам, кој е сериозна закана за културата на слободата.

Англискиот писател Т. С. Елиот во 1948 година во својот познат есеј „Белешки за дефиницијата на културата“ претскажува дека човековиот род ќе доживее ренесанса на локалните и на регионалните култури. Во тоа време се чинело дека ова „пророштво“ е многу смело. Сепак, со глобализацијата тоа најверојатно ќе се оствари уште во 21 век, а ние поради тоа треба да бидеме среќни. Преродувањето на малите локални култури ќе му ја врати на човековиот род онаа богата многустраност на однесувањето и на искажувањето, која националните држави ја уништија во обидот да создадат т.н. национални идентитети на крајот на 18 и особено во 19 век (на овој факт лесно се заборава или можеби и самите се обидуваме да го заборавиме затоа што има многу мрачна морална конотација). Националните култури во многу случаи се фалсификувани во крв и во оган со забраните во училиштата да се предава или да се објавува што било на локалните народни дијалекти, како и да се практикуваат која било религија или кои било обичаи што се во каков било расчекор со оние што нацијата-држава ги сметала за идеални. На тој начин, во многу земји во светот нацијата-држава насилно им наметнувала на локалните култури една доминантна култура, а нив ги потиснувала и ги елиминирала од официјалниот живот. Сепак, спротивно на предупредувањата на оние што се плашат од глобализацијата, не е лесно во целост да се избрише една култура – колку мала и да е – ако зад неа стои богата традиција и народ што ја практикува, макар и тајно. Затоа, денес, благодарение на слабеењето на националните држави, го гледаме враќањето на заборавените маргинализирани и замолчувани локални култури, кои покажуваат знаци на нов динамичен живот во големата сконцентрираност на оваа глобализирана планета.

Авторот е писател и добитник на Нобеловата награда за книжевност за 2010 година

Илустрации:  Ник Педерсен