(Силјан во долна земја)
Немам одговор на ниту едно прашање. Сите мои одговори се прашања.
Ограда
Пред да започнам со анализата на „Силјан Штркот“ од Марко Цепенков, сакам да напоменам дека во еден свој претходен есеј истиот овој текст го толкував како негово лично уметничко дело, притоа повикувајќи се на бројните авторски интервенции во приказната. Ова е многу важно да се знае, бидејќи овде ќе се занимавам токму со народната приказна, која несомнено претставува преттекст на она што Цепенков го запишува откако претходно со години ја носи во себе. Една работа – за текстов што го пишувам најважна – Цепенков сигурно не изменил во својата приказна, а тоа е името на главниот лик, Силјан Штркот. Овде токму со Силјан ќе си имаме работа, а најмногу со неговото име како семема полна значење.
Две предавања
На почетокот на 2012 година професор Илија Чашуле одржа две предавања во Скопје: 1. Македонскиот јазик и балканските јазици, на Институтот за македонски јазик „Крсте Петков Мисирков“; 2. Кој е Силјан Штркот и дали сме Македонците негови потомци?, на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“(1). На крајот од првото предавање само ја начна темата за Силјан, но не го најави предавањето на Филолошкиот факултет. Го спомена Силенос, како фригиско божество на водата, и тоа беше речиси сѐ што кажа на таа тема. Јас во Институтот бев дојден токму поради Силјан, бидејќи во тој период и самиот носев во себе текст за приказната на Цепенков, па сакав непосредно да ја чујам теоријата за водениот човек. На крајот излезе дека Силенос беше доволен за да се вклопи во размислувањата што јас ги имав за Силјан.
Веднаш по првото предавање му пишав на професор Чашуле за врските што ги најдов помеѓу Силенос и Силјан, а тој ми одговори со покана за второто предавање. Совршено! Работите не можеа поубаво да се совпаднат.
Од тоа второ предавање за овој мој текст беа клучни две работи: 1. Силјан етимолошки се поврзува со Силенос, најстариот меѓу Дионисовите сатири; 2. Силјан исто така етимолошки може да се поврзе со silver(2), англискиот збор за сребро.
[pullquote align=”left”]Фригиското Silēnōs и бурушаското Silúm во својот корен го носат индоевропското *suel- *sul- (: *sil-) со значење: вода, течност, сок.[/pullquote]За да станат работите појасни, неопходно е да се познава тезата на Илија Чашуле за врската помеѓу фригискиот и бурушаскиот јазик, па затоа ќе се обидам во кратки црти да ја прикажам. Имено, Чашуле ја поддржува тезата за балканското потекло на Фригијците, чија прататковина се бара во западниот дел од денешна Република Македонија. Во јазикот на Бурушите, пак, – кои претставуваат посебен етнос во Авганистан, а се населени во тешко пристапен планински предел – преку лингвистичка анализа на одредени глоси што се користат во ритуалната, митската, погребната и ономастичката лексика, Чашуле наоѓа врски со древниот фригиски јазик. За нас е важна една: фригиското Silēnōs и бурушаското Silúm во својот корен го носат индоевропското *suel- *sul- (: *sil-) со значење: вода, течност, сок.
Во бурушаскиот јазик Чашуле ја наоѓа и етимологијата на индоевропското *silVbVr (’silver’ – сребро), и тоа преку *sul-: *sil- (’вода’) + *bhru- (’бел’), со значење на ’бел (светол) како вода’.(3)
Значи, важно е да се подвлече меѓусебната поврзаност на Фригијците (Silēnōs) и Бурушите (Silúm), но и нивната заедничка поврзаност со Балканскиот Полуостров (Силјан).
Левучарот во светот на деснораките
Мојата активна опсесија со Силјан Штркот трае веќе неколку месеци. Пред неколку месеци бев решил да видам што е неговата мака. Бев сигурен дека има нешто што не го гледам. Почетната точка ми беше неговиот отпор кон општеството, односот колектив/поединец, аспект што го разработуваат можеби сите оние што си имале работа со овој лик. Сакав да го разгледувам низ призмата на Фројдовата „Неугодното во културата“. Си ги поставував прашањата: Кога Силјан првпат сетува чувство на вина? Дали Силјан воопшто чувствува вина? Размислував за неговата иницијација, за слегувањето во долна земја, за неговото над-јас, за односот со татко му. Во мигови на очајни (?!) дигресии, дури, го поврзував и со Мојсеј и неговото пловење по вода ставен во кошница. Во татко му Божин гледав маскирано божество, па, дури, во приказната барав и некаква модификација на митот за Едип. На теоријата на Илија Чашуле, иако ми беше позната, без да знам зошто, не помислував. Сè до неговото прво предавање и спомнувањето на Силен(ос), првиот меѓу Дионисовите сатири.
Дионисиј е тракиско божество, но им бил познат и на Фригијците. Една од варијантите за неговото зачнување вели дека е син на Ѕевс и Семела. Семела некаде се јавува како свештеничка на Месечината, но според Роберт Грејвс, обично била објаснувана како самата Селена(4) (Месечина). Лунарниот карактер на Дионисиј е несомнен, а во прилог на тоа оди и информацијата дека самиот пловел на лаѓа во форма на млада Месечина. Култот кон Месечината е близок до култот кон Големата Мајка (Кибела/Кубела кај Фригијците), што очигледно зборува за женскиот принцип(5), додека култот кон Сонцето во таа опозиција се поврзува со таткото, т.е. со машкиот принцип. Земјата и Месечината, како женски принцип, се поврзуваат и прават тријада со првобитната вода, водата што се раѓа од земјата и зората (Речник на симболи, 2005: 165). Месечината, меѓу другото, го симболизира несвесното во човекот, додека, пак, Сонцето ја симболизира свеста. Таа ја симболизира и ноќта, студенилото, влагата. Во астрологијата(6) ја симболизира жената, мајката, душата.
Култот на Дионисиј е познат по својот оргијастичен карактер, по прекумерното пиење вино, по разузданите танци на менадите, кои џвакале лисја од бршлен, по сатирите и Силенос(7), најголемиот пијаница меѓу нив, кому му се припишувале и пророчки моќи.
Го препознавте Силјан досега? Го препознавте ли Силјан, кој ич ќев немаше да работит селцката работа, кој сака да ака по цели ноќи по кафеани, кој му се спротивставува на патријархалното(8) (соларно) општество, кој е натрапник во таквото општество?
Во Силјан (Силенос), во неговата прва, прединицијациска фаза, гледам лунарен лик, рудимент од култот кон Месечината, кој не успева да се снајде во светот во кој живее. Во него гледам сонувач што има забрана за сонување, левучар кому му ја врзуваат левата рака и насила го тераат да пишува со десната, скриен уметник, можеби, кому му забрануваат да го живее животот во сите бои што постојат и за да го смират, го женат (иницираат) предвреме.(9) Во него гледам човек што заборавил како да ја најде жената во себе (анима), а во општеството гледам сила што сака да ја заташка таа работа, сила што сака да ја изгасне Месечината во него, наместо да ја осветли. Јунг вели дека свеста природно пружа отпор против несвесното и непознатото, па според тоа не е чудно што едно соларно (патријархално) општество има проблеми со својот лунарен поединец (Јунг, 1998).
Но, каде е спасот за Силјан? Како да се интегрира во општеството? Како да се иницира и да стане достоен пред себеси и пред другите, да не биде веќе лудак(10)?
Индивидуација
Силјан тргнува на аџилак, со духовник. Тргнува на патување по хоризонталната оска, но тоа преминува во вертикала: се спушта во долна земја, а таму станува птица (штрк) и се вивнува кон небото. Силјан тргнува во потрага, тој е трагач, а тоа е првиот чекор кон просветлувањето.
Патувањето на Силјан го толкувам – и не сум единствениот(11) – како патување во своите сопствени длабочини. Длабочините се темни, потребна им е светлина за да бидат освет(л)ени. Како што Сонцето ѝ е потребно на Месечината, оти таа нема своја сопствена светлина, ами свети само затоа што тоа ја осветлува. Патувањето во долна земја не е ништо друго, ами процесот на иницијација(12), кој на крајот доведува до индивидуација, т.е. до воспоставување рамнотежа помеѓу свеста и несвесното, помеѓу машкиот и женскиот принцип, помеѓу анимусот и анимата, помеѓу десното и левото, помеѓу Сонцето и Месечината.
Одењето на Силјан во долна земја е, всушност, потрага по сопствената анима. Го толкувам Силјан како трагач по Едното, по соединувањето. Или, подобро е да се каже – по состојбата пред раздвојувањето, по прапочетокот, по детето(13), по бесполовиот Адам, по андрогинот, по Бог, по изворот. Трагач по вистината.
Интересно е дека духовникот умира на патот кон долна земја, бидејќи за соединувањето со божественото е потребна самотија. Во себе се влегува сам. Смртта на учителот е предуслов за себеспознанието.
Просветлените просветлението го толкуваат како симболична смрт. Мора барем еднаш предвреме да се умре за да се преживее смртта, а токму тоа му се случува на Силјан со симнувањето долу(14).
Зошто птица?
Најпрвин си го поставував прашањето: Зошто штрк? Наидов на повеќе одговори. Штрковите може да се поврзат со цикличноста, бидејќи постојано патуваат во правец север-југ/горе-долу, па со тоа ја симболизираат привидната смрт и повторното раѓање(15). Во Речникот на симболи за штрковите се вели дека се грижат за својот изнемоштен татко, па во приказната за Силјан ова толкување многу убаво би ни дошло. Илија Чашуле ги поврзува штрковите со Пелазгијците(16), па тоа може да се прочита како архетип на колективното несвесно кај Македонецот. Да не заборавиме дека приказната за Силјан е приказна-изолат, па ова толкување мене лично не ми изгледа далеку од вистината.
Но, зошто птица?
Птицата е симбол на трансценденцијата. Птицата е душата што излегува од телото и повторно се враќа во него, како што Силјан повторно станува човек. Во „Човекот и неговите симболи“ Јозеф Л. Хендерсон вели: „Во овој случај птицата е најпогоден симбол на трансцендентноста. Таа ја претставува посебната природа на иницијацијата која дејствува преку медиум, односно индивидуа што е способна да стекне знаење за далечните настани – или факти за кои свесно не знае ништо – со влегување во состојба што личи на транс“ (Хендерсон, 1998: 145).
[pullquote align=”right”]Смртта е ослободување во секоја смисла.[/pullquote]Трансценденцијата е надрелигиско искуство. Таа е универзална, ослободена е секаков вид (световна) припадност. Трансцедентното искуство, просто, претставува највисок степен на ослободување, претставува најголемо приближување до смртта во буквална смисла, која, пак, претставува целосна слобода. Смртта е ослободување во секоја смисла. Таа пред сè е ослободување на душата од физичкото тело, но и ослободување од стравот од тоа ослободување.
Ваквото трансцендентно искуство може да се доживее на повеќе начини. Преку молитва или длабока медитација, во шаманизмот со паѓање во транс, кај дервишите со трансцендентален танц, кај испосниците со гладување и сл. Но, може да се доживее и со користење психоделични супстанции – бршленот кај Дионисовите менади, на пример. Силјан очигледно има потреба за едно вакво искуство. Тој како проклетство го носи во себе споменот за тоа искуство. Јанѕа го јаде. На почетокот се обидува да се најде себеси на вториов начин, но потоа се одлучува да тргне на аџилак.
Сето ова – накратко!
Кога го читам сето ова вака напишано, ми се отвораат многу нови прашања, но ќе се обидам тука да застанам и да видам што досега сум напишал.
Она што барем мене ми е видливо е обидот да спојам две различни приказни (тези):
1. дека е Силјан остаток од некаков лунарен култ (може да се чита и како реинкарнација на Месечинин свештеник што се обидува да се сети на своите претходни животи);
2. дека Силјан трага по себеси сè до своето конечно спознание.
Каде се спојуваат овие две тези? Според мене, тие се вкрстуваат во точката во која умира дуализмот, а (повторно) се раѓа монизмот. Тезата за лунарниот карактер на Силјан и тезата за неговото себеспознание (пронаоѓање на јаството, кај Јунг) се спојуваат во мигот кога Сонцето ја осветлува Месечината. Тогаш Силјан престанува да биде лунарен лик, бидејќи станува и едното и другото, а во исто време ниту едното ниту другото. Тогаш Силјан станува потполно свесен. Од тој момент може конечно да се врати во својата горна земја, во своето секојдневје, меѓу своите, за вистински да одговори на она што од него го бара општеството (горната земја).
За крај ќе кажам само уште една работа и таму ќе застанам, оти она што понатаму би го пишувал (а траги од него оставив и во досега напишаното) премногу се потпира на интуицијата, а премалку на интелектуалното, науч(е)ното знаење.
Имено, како заклучок: приказната за Силјан Штркот ја читам како универзална приказна, која зборува за тајната за она по што трага и Гилгамеш – бесмртноста. Во неа, се разбира, се внесени и кодови од нашево поднебје, но таа е многу повеќе од национална приказна. Таа во себе содржи елементи на свест што е далеку над свеста да се припаѓа кон некој култ, религија, народ, нација, култура. Таа во себе содржи идеја за свест што е ослободена од сите овие идеи. Таа во себе содржи идеја за ниво на свеста во кое не живеат луѓе, ами птици-преселници.
p.s. Приказната за Силјан Штркот ја толкував целосно низ својот сопствен светоглед. И самиот сум левучар. И самиот сум трагач. Трагам по својата Месечина и верувам дека луѓето се само птици-преселници.
____________________
ФУСНОТИ:
[1] За теоријата на професор Илија Чашуле околу етимологијата на името Силјан првпат чув пред осум години како студент на Филолошкиот факултет „Блаже Конески“, но во мојот тогашен светоглед таа немаше големо значење. [2] Староанглиски seolfor “silver”, од протогерманското *silubra– (старосаксонски silvbar, старонордиски silfr, готски silubr итн.). Извор: http://www.etymonline.com [3] Етимолошкото поврзување на среброто (silver) со Силјан за мене беше важно затоа што среброто се поврзува со Месечината. „Тоа ѝ припаѓа на шемата или симболичкиот синџир, Месечина–вода–женски принцип. Според преданието, за разлика од златото, кое е активен, машки, соларен, дневен принцип, среброто е пасивен, женски, Месечинин, воден и студен принцип“. (Речник на симболи, 2005: 959, 960) [4] Илија Чашуле вели дека не може да се направи етимолошка тријада Силјан/Силенос/Селена, но тоа за мене, иако е важно, не е клучно, бидејќи најважно е поврзувањето на Силенос и Дионисиј со култот на Месечината, кое, секако, не мора да биде по пат на етимологија. [5] Дионисиј бил облекуван во женска облека за да биде скриен од гневната Хера, која сакала да го убие. [6] Во хороскопот ракот е првиот меѓу водените знаци. Тоа е единствениот лунарен знак во хороскопот. Во Речникот на симболи за ракот како хороскопски знак се вели дека „тој се прикажува како симбол на праисконската вода: на мирните и длабоки води-мајки, кои минуваат преку мајчиното млеко и растителниот сок. Четвртиот хороскопски знак се поврзува со Јунговиот мајчински архетип… Тој е принцип на матката и на хранењето, кој оди од утерусот до мајчинската земја: длабочина, бездна, бунар, јама, пештера, џеб, ваза, прибежиште, куќа, град…, кој води до големото засолниште на човештвото, Големата Мајка. На знакот му се придружува Месечината со бледо лице и пепелна светлина, планетарен симбол на тој мајчински принцип, на несвесниот психизам, на квечерната вегетативна светлина, на животниот нагон што разумот сè уште не го презел“ (Речник на симболи, 2005: 842,843. Италикот е мој, заб. на авторот). [7] Силенос, според етимолошкото толкување на Чашуле, значи воден човек, а со Силјан би го поврзала волшебната изворска вода со која Силјан се претвора од човек во штрк и обратно. [8] Во приказната за Силјан Штркот има еден интересен детаљ поврзан со именувањето на ликовите, кој најверојатно е авторска интервенција на Цепенков, но и како таков е многу интересен. Имено, во горна земја најпрвин се споменуваат имињата на машките ликови. Од жените со крстеното име се споменува само Неда, жената на Силјан, а Божиница е именувана само како жена што му припаѓа на мажа си. Имињата на женските ликови (Стојна, Неда и Босилка) читателот ги дознава во долна земја. [9] Овде свесно претерувам со интервенциите во текстот, но во мојата постмодернистичка варијанта на оваа приказна Силјан би бил левучар, уметник, сонувач, несфатен од светот во кој живее. [10] Во англискиот јазик зборот lunatic означува лудак, душевно болен човек. Етимологијата на зборот нè води до втората половина на 13 век и означува „периодично лудило, кое зависи од фазите на Месечината“: Middle English lunatik < Old French lunatique < Late Latin lūnāticus (http://dictionary.reference.com) [11] Упатувам на користената литература. [12] Иницијацијата подразбира три фази: покорување, воздржување, ослободување. (Хендерсон, 1998) Во приказната за Силјан ги наоѓаме сите три. Покорувањето е прифаќањето на животот во земјата на штрковите, воздржувањето е периодот што Силјан во тело на штрк го поминува во родното село, ослободувањето е успешната иницијација, т.е. враќањето во човечко тело. [13]„Детето има чувство на комплетност, но пред иницијациското појавување на неговата его-свест. Во случајот на возрасниот човек, чувството на комплетност се постигнува преку соединување на свеста со несвесните содржини на духот. Од тоа соединување се раѓа она што Јунг го нарекува трансцендентна функција на психата со која човекот може да ја постигне највисоката цел: целосно остварување на потенцијалот на своето индивидуално јаство“ (Хендерсон, 1998: 143). [14]Во „Човекот и неговите симболи“, во поглавјето посветено на трансценденцијата, Јозеф Л. Хендерсон длабоката медитација на хиндуските јогини ја нарекува највисок степен на иницијација, а како најчест симбол се јавува токму аџилакот и привидната смрт на иницијантот. [15] Цикличноста е карактеристика и на Дионисиј. Дионисиј е тој што постојано умира и се раѓа. [16] За истото зборува и Роберт Грејвс (Грејвс, 2002: 26).
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:
Вангелов, Атанас, „Силјан Штркот на Цепенков (позицијата на нараторот)“ во Светот на приказните (приредил Кирил Пенушлиски), Скопје: Мисла, 1982.
Владова, Јадранка, „Силјан Штркот“ во Литература за деца. Скопје: Ѓурѓа, 2001.
Јунг, Карл Г., „Пристап кон несвесното“ во Човекот и неговите симболи (прир. Јунг, Карл Г.), Скопје: ЗУМПРЕС, 1998.
Конески, Блаже, „Марко К. Цепенков“ во Ликови и теми, Скопје: Култура, 1990.
Маџунков, Митко, Штркот единак и неговото јато (електронско издание)
Шевалие, Жан; Ален, Гербран, Речник на симболи, Скопје: Табернакул, 2005.
Стамески, Трајче, Наратолошки и семантички аспекти на волшебните приказни кај Марко Цепенков, магистерска теза, Скопје, 2009.
Стојановиќ Лафазановска, Лидија, Homo initiatus, Скопје: Матица македонска, 2001.
Франц, М.-Л. фон, „Процес на индивидуација“ во Човекот и неговите симболи (прир. Јунг, Карл Г.), Скопје: ЗУМПРЕС, 1998.
Хендерсон, Џозеф Л., „Древните митови и современиот човек“ во Човекот и неговите симболи (прир. Јунг, Карл Г.), Скопје: ЗУМПРЕС, 1998.
Цепенков, Марко, Одбрани творби, Скопје: Македонска книга, 1974.
Цепенков, Марко К., Народни приказни (приказни за животни/волшебни приказни), Скопје: Македонска книга, Институт за фолклор, 1980.
ПРЕДАВАЊА:
Чашуле, Илија, Македонскиот јазик и балканските јазици, Скопје: Институт за македонски јазик „Крсте Петков Мисирков“, 2012.
Чашуле, Илија, Кој е Силјан Штркот и дали сме Македонците негови потомци?, Скопје: Филолошки факултет „Блаже Конески“, 2012.
