Кога летово пристигнав во Загреб, веднаш излегов од хотелот да ја видам куќата во Гаева. За среќа, хотелот „Дубровник“ се наоѓа на истата улица, па за кусо бев пред зградата со класична фасада и балкони. Иако порано не сум бил внатре, сепак знаев дека становите се простираат на целиот кат, па дури и каков е распоредот на просториите во нив, зашто таму, на првиот кат, како подстанари кај слаткарот Лазиќ, живееја моите родители од 1950-55 година. И во тој период, успеаа да ме создадат.
Следниот ден, собрав храброст и влегов во куќата. По ходникот со железна ограда се качив до влезната врата на станот со месингана плочка „Ковач“. Ми отвори натапирана средовечна жена во црвен џемпер на раскопчување и бела машка кошула под него.
– Да? – ме гледаше испитувачки.
Верувам дека моето објаснување зошто сум заѕвонил и делуваше прилично збркано, да не кажам лудачко, и додека се обидував да разјаснам дека во овој, сега нејзин стан, пред шест децении живееле мајка ми и татко ми, и дека тука, во собата од која се излегува на големиот балкон, веројатно сум зачнат, и самиот си помислив дека овој пат ептен го претерав. Но жената во црвениот џемпер за чудо не беше толку вџашена колку што очекував, дури со извесна сомилост ми дозволи да влезам внатре, иако нормално, кажа, станот е многу изменет одтогаш, татко и го купил од г-ѓа Лазиќ уште во почетокот на 60-тите, откако нејзиниот сопруг, стариот газда, починал. Кога прв пат, како гимназијалка, влегла тука, се сеќаваше жената, тие биле дојдени од внатрешноста, од Карловац, таа била занемена од убавината на станот, во самиот центар на Загреб. Собата каде живееја вашите родители сега е дневна, поради балконот, продолжи жената.
Собата ми изгледаше просторна, и топла, можеби и поради тоа што надвор ситно врнеше и капутот ми беше наросен, а можеби и затоа што и онака брзиот здив уште повеќе ми се забрза, а низ градите ми се ширеше некоја растреперена топлина. Таваницата беше висока, а креветот, трите фотелји и издолжената, дрвена масичка – старински.
– Значи моите биле тука – изговорив – Јас… извинете што вака упаднав… Мислев…
– Ма, се е во ред – рече жената учтиво. Помислив дека дури и сум и се допаднал, вака збунет и несмасен: – Сакате да излезете на балконот?
Надвор се уште росеше и по улицата забрзано се движеа луѓе под чадори и понекој автомобил чии работливи бришачи се накосуваа лево-десно по шофершајбната. Моите млади родители, помислив, сигурно излегувале на терасата и наведнати (и прегрнати) гледале кон улицата. Тогаш, кога врнело, луѓето носеле чадори, иако немало толку автомобили како денес. Можеби и помалку згради околу, иако Гаева и денес, и покрај тоа што е веднаш до централниот градски плоштад, ми изгледа скровито и некако сочувано.
– Јесте за нес-кавицу? – ме праша жената, речиси нежно. Ми изгледаше дека и таа на извесен начин се трогна. Седнав на една од старинските фотелји во поранешната соба на моите, додека го подготвуваше кафето во кујната.
– Со колку шеќер? – ми довикна.
– Половина лажиче, ве молам – и веднаш почнав, вообичаено за последно време, да ја повторувам исповедта за моите проблеми со зголемениот шеќер.
– И вие имате проблеми со шеќерот? Па млади сте за тоа, господине – искрено се чудеше, донесувајќи ги во тацна двете порцелански шолји со кафе, на кои беа насликани розички.
Така, сместени во фотелјите, тивко сркајќи го нес-кафето, родбински си ги разменивме искуствата во лекувањето на нашите „слатки“ болести.
Наместо пет, останав во станот цел час.
Кога се вратив во Скопје, првото за што мајка ми ме праша беше за посетата на Гаева. Таа е во својата 88 година. Живееме под ист покрив, секојдневно си создаваме неволји и ретки насмевки, и на некој начин, сме блиски сведоци на нашето взаемно стареење. Толку заедничко време, дури и за луѓе со контактибилни карактери, создава предвидливи навики и доза здодевност. Но во мојот однос со мајка ми, тој замор никогаш не сум го почувствувал – можеби и поради реалноста на нашите животи што не биле поштедени од трагичности, можеби поради нашите карактери, де премногу слични, де премногу опозитни, во секој случај, борбени!, ние сме во еден вид на постојано напнат дијалог. Верувам дека таа, иако атеистка, понекогаш му се молела на Господ да ја спаси мојата грешна душа.
Сепак, последниве години, тој кавгаџиски натпревар како некако да стивнува. Човечкото суштество во длабоката старост во неа почна да се разоткрива од најраната нејзината возраст. Се повеќе се навраќа на своето детство и младост, извлекувајќи како од ракав имиња и деталји, што во неа останале недопирнати, а сега разнежнети, растат како повторно да дошле на овој свет. Ги кажува седната, со раширени прсти врз колената, жмиркајќи со своите полуслепи очи.
Мајка ми станува сентиментална. Ова е уште поочигледно откако падна на улица и си ја удри главата.
Кога се движат низ куќата, во бавчата или низ блискиот комшилук, старите луѓе се како мравките – не го гледаат, туку го паметат патот, три чекори лево, два чекори десно… и непогрешливо доаѓаат до целта. Но, ако се одалечат од таа за нив позната територија, тие, како мравка одделена од својата бројна дружина, се губат во лавиринтите на непрепознатливиот простор. Така и мајка ми, во својата осумдесет и осма година, иако лесно и без проблеми се ориентира низ ходниците, собите и скалилата на куќата, кога ќе стапне вон нашиот двор, станува несигурна, го успорува чекорот, умее да си ја контролира тврдоглавоста. Иако тоа не значи дека се откажува од чекорењето во непознатото. Не, и покрај неизвесноста, таа упорно ги пречекорува границите кон опасниот свет, изложувајќи се на постојаните ризици на забрефтаниот град. Еднаш, кога најмалку требаше и без да праша никого од домашните, во приквечерина токму кога темницата забрзано налегнуваше врз градските улици, се упати кон најблиската апотека, што за нејзините можности воопшто не е близу, околу 500 метри, за да купи апчиња за срце „Skopril“. До таму, речиси во мрак, некако успева да дојде, го зема лекот, но на враќање, се препнува и, катастрофа, ја расцепува аркадата.
Додека беше принудена да биде затворена во куќата, таа, со модринки и завој околу челото, ми дораскажа уште понекој детаљ во приказната за Гаева 23.
По три години казна поради „идеолошки престап“, татко ми беше вратен во гимназија да матурира. За тоа време, мајка ми регуларно ја заврши гимназијата, се запиша на Филозофскиот факултет, на групата за француски јазик со југословенски книжевности и веднаш се истакна како примерна студентка. Тие и натаму беа љубовната двојка од гимназијата, и додека таа редеше „десетки“, а тој даваше голови за „Македонија“. Кога најпосле му беше дозволено да ја заврши гимназијата, мајка ми веќе стаса до трета година. Но тоа не ја запре да му се придружи на студии во Загреб, каде беше определен за градежен факултет, иако, сигурен сум, ако зависеше од него, тој ќе се одлучеше за нешто друго. За правен, архитектура, или можеби книжевност.
Така мајка ми, од љубов и убедување за взаемната неопходност, го напушти скопскиот факултет, замина со тато во Загреб, таму мораше повторно да преполага некои испити и покрај тоа, редовно и успешно ги совладуваше сите испити. Се до дипломскиот.
– Почитуваниот професор Барац, кај кого го полагав дипломскиот, ме праша: Па каде сте вие дете, бевте одлична студентка, а ве нема цела година?
– Навистина, каде беше? – се правам наивен.
– Те носев тебе, магаре! – одѕвони нејзиниот глас.
Беше со прилично висока доза возбуда кога ова го изјави, а јас морам да внимавам поради нејзиниот „проблем“ со притисокот. Колку и да мислам дека тој проблем да е измислен, кога се случува, сите во куќата се растрчуваме по апаратот за мерење притисок, апчиња и чаеви, при тоа со извесно чувство на вина. Па не ми преостанува ништо друго, освен, со насмевка, да и кимнам потврдно.
Инаку, во Загреб, додека за време на вечерата ја прераскажував епизодата со Гаева 23, една од пријателките, Тиночка, ми откри дека архитект на зградата бил прочуениот, несреќен Јосип Пичман. Дотогаш не бев знаел за тој хрватски архитект, кој во својот кус живот пред Втората Светска Војна, проектирал некои смели, модернистички градби како белградската главна пошта, градската палата во Сплит, црквата „Св. Кирил и Методиј“ во Сушак, но и трамвајска спирка (на Јелачичевиот трг), морско капалиште и планинарски дом. За жал, се самоубил на неполни 32 години, еден студен фебруарски ден, кога, во нервна напнатост, неколку пати се обидел да и напише писмо на мајка си, па ги фрлал згужваните листови хартија во кош, додека и самиот не се фрлил од шести кат. Паѓајќи налетал на телефонски жици и тешко ранет бил пренесен во болница, каде набргу умира.
Гаева 23 (обрната бројка од 32) е една од ретките стамбени згради што е изградена според негов проект.
Подоцна, кога моите се вратија во Скопје, татко ми се вработи како инженер во градежното претпријатие „Бетон“ и со елан се впушти во изградба на фабрики, мостови и висококатници ширум нашата млада република. Мајка ми, откако поднесе молба за прием на служба во Народниот одбор на град Скопје, се вработи во звање професор со основна месечна плата „од четиринаести платен разред“ во осмолетката „Кирил Пејчиновиќ“, за потоа да се премести во гимназијата „Орце Николов“, чија шеесетгодишнина се прослави неодамна. Нејзината натамошна професорска кариера беше, верувам, важна во младешкото освестување на Милчо Манчевски, Елизабета Шелева, Венко Андоновски и уште низа нејзини ученици, кои станаа видливи индивидуалци во нашево, инаку, колективно тренирано општество. Што се однесува до нејзиниот сопствен син, кога би се автопортретирал, тој би се замислил како кружечка вода што се обидува да се рециклира низ животните неволји: од дожд во бара на асфалтот што се испарува повторно кон облак.
Ниту мајка ми не знаеше дека куќата во која го помина студентскиот живот со тато и патем, во која го создадоа и синот си, архитектонски ја осмислил г-инот Пичман. Ме сослуша со интерес кога и пренесов кои се негови градби. Не и кажав само како Пичман го завршил животот. Сепак, таа е во својата осумдесет и осма година.
И има сериозен проблем со притисокот.
Затоа наместо писма што згужвани би ги фрлал во кош, се обидувам да напишам нешто како расказ.
На извесен начин, заради благодарност кон неа.
