Животот продолжи. Следната година Горан ќе режира интересен филм, според необично, уникатно сценарио напишано од неговиот најдобар пријател Бранко. Во него, конечно добив можност да облечам бела венчаница и да кажам „да“ илјада пати, како дел од филм во филмот. Нашата вистинска венчавка во 1989 година беше импровизација, изведена во тајност. И двајцата бевме во фармерки, и еден (многу мал) дел од мене сè уште жали за тоа. И така, додека војната веќе почнуваше, скокав од рид на рид во бела венчаница, повторувајќи го заводливото „да“ во низа крупни кадри, одново и одново.
Оваа слика би можело да послужи како вистинска илустрација за нашиот однос со реалноста во тоа време. Како и повеќето луѓе, верувавме дека ситуацијата некако ќе се врати во нормала. Дали во една или во повеќе држави, Горан и јас сакавме да живееме заедно – зар баравме премногу?
Пролетта, 1991 година, добив улога во претстава во Југословенски народен театар во Белград, Театарски илузии од Корнеј, во режија на македонскиот режисер Унковски, еден од најдобрите во земјата. Актерската екипа беше ѕвездена. Кога почнавме со пробите, Белград се крена на демонстрации против Милошевиќ. Мислев: има надеж. Мислев: не е сè изгубено. Луѓе, млади и стари, интелектуалци и работници, родители со мали деца на рамената, сите беа излезени на улица по суровото мартовско време, секој ден, демонстрирајќи против тиранинот. Иако полицијата употребуваше солзавец и гумени палки против демонстрантите, ништо не можеше да ги тргне луѓето од улиците. Дење-ноќе, демонстрациите продолжуваа.
Се вратив во Загреб среќна. Упаднав на сцената да се подготвам за вечерната изведба на Тургенев, велејќи им на актерите:
„Се случува! Луѓето се на улиците. Милошевиќ ќе падне.“
Ме погледнаа бледо. Никој не кажа ни збор.
„Што?“, реков. „Зар не е тоа добра вест?“
Немаше реакција. Тогаш некој рече: „Не нè интересира!“
„Српска работа!“, рече некој друг. „Воопшто не нè засега!“
„Што значи тоа за НАС?“, рече некој трет. „Како тоа влијае на НАС?“
Бев запрепастена. Кои бевме „нас“? Дали бев вклучена во тоа „нас“? Не ми изгледаше така. Како беше можно да не се заинтересирани за нешто што се случува на само 400 километри од нив? Дали одвојувањето беше комплетно и завршено? Како можеше да се случи толку брзо? И зошто никој не протестираше против Туџман во Хрватска? И каде бев јас во сето ова? Зошто идеите како национална гордост и патриотска лојалност ме оставаат рамнодушна? Она што на повеќето луѓе им доаѓа толку природно, мене ми е тешко да го сфатам, а камоли да го применам. Можеби немам „национален ген“? Или тоа е националистичкиот ген? Во што е разликата? Што не е во ред со мене? Зошто се чувствувам како да сум од друга планета? Зошто не ме засегаат работите за кои другите луѓе се подготвени да умрат?
И обратно, би додала од оваа перспектива.
Сомнежот за нечиј здрав разум (кога сте опкружени со лудило) може да биде опасен. Имате чувство како да ја губите земјата под нозете. Се чувствувате како да лебдите во вакуум, и ништо и никој не ве држи. Целосно сте сами во сè што мислите и чувствувате. Сите околу вас мислат дека не сте во право. Во тој случај, зар не би почнале да се чувствувате несигурно во врска со себе и своето поимање на реалноста? Особено ако тие сомнежи се веќе дел од она што сте во „нормални“ околности?
Всушност, имаше и други како нас. Нивните гласови беа речиси целосно стивнати, но постоеја, без оглед колку беа малубројни и расеани. Никој не може да замисли колку, во тие моменти, гласот на несогласувањето им значи на другите дисиденти, во моментите кога е дозволена само една „вистина“. Од сè срце си благодарен за секој збор што потврдува дека не си сам и не си целосно луд. Хрватскиот неделен весник Ферал трибјун ни даваше надеж кога мислевме дека целата надеж е изгубена. Весникот нудеше комбинација од жестока, субверзивна пародија и смела, интелигентна, бескомпромисна критика на нашиот свет што се дави во омраза, лаги и закани за екстремно насилство.Во Белград, деновите ги поминавме залепени за радиостаницата Б92, која, за среќа, ги прикажуваше актуелните настани од поинаков агол во однос на затруените државни медиуми. Овие две точки во нашите животи го чуваа она малку што ни остана од здравиот разум.
Сред сето ова, животот продолжуваше. Во Белград, течеа интензивни проби за Корнеј. Претставата беше под сè поголемо влијание на она што се случуваше околу нас, претворајќи се во моќен антивоен стејтмент.
Повеќето утра, се среќавав со режисерот, Унко, кој живееше во близина, па заедно одевме до театарот на проба, патем разговарајќи за животот, политиката и нашата претстава. Но, еден ден, додека одевме по нашиот пат, имаше изненадување: огромни, сјајни, страшни тенкови на југословенската армија злокобно беа таму, на улиците, среде овој цивилизиран, елегантен европски град. Ситуацијата стануваше сè полоша: Милошевиќ испратил тенкови да им се спротивстават на демонстрантите. На почетокот тоа беше шок. По неколку дена се навикнавме (што е вообичаено за луѓето). Од тој ден, до театарот одевме низ кордон тенкови. Тоа стана новото нормално. А кога нешто апсолутно скандалозно како воени тенкови по улиците на некој европски град станува „нормално“, тоа е сигурен знак за општото лудило.
Еден ден, додека претпазливо одевме по улицата, обидувајќи се да ги избегнеме застрашувачките возила околу нас, од отворот на еден тенк се појави глава на војник.
„Другарке Мира, драго ми е што ве гледам. Драго ми е што сте тука со нас“, рече тој.
Бев згрозена.
„Не сум со вас“, реков луто, забрзувајќи го чекорот.
„Белград ве сака“, викна тој по мене.
Се чувствував лошо. Одеднаш, само поради моето физичко присуство во Белград, станав „Хрватка што ги поддржува Србите“. Зар беше можно?
Се завртив и се слушнав како викам: „Ве мразам!“ Лицето на младиот војник се затемни. Веднаш посакав да му се извинам: извини, ништо лично. Само во погрешно време, на погрешно место.
Пробите беа непредвидливи и хаотични. Беше тешко човек да се концентрира на работата со сета мешаница надвор. Мојот партнер Жарко заминуваше среде сцена за да одржи говор на демонстрациите и се враќаше полн со револуционерен жар. И мене ме привлекуваа протестите, но знаев дека не треба да одам. Повторно ќе бидам „оној другиот“. Дали воопшто е можно да бидам демократски ориентирана граѓанка што протестира против тиранијата и поттикнувањето војна? Или би ме гледале само како Хрватка што се меша во внатрешна српска работа? Очигледно, нацијата имаше предност пред сè друго.
Сепак, една вечер успеав да го убедам Горан да излеземе од удобноста на нашиот нов стан и да се придружиме на толпата. „Да живее Србија!“, извикуваа луѓето. „Отстапете, свињи комунистички!“ Каква врска има Милошевиќ со комунизмот, се прашував. Човекот систематски крадеше огромни суми народни пари, не почитувајќи каква било идеја за минимална цивилизираност. Тој беше автократ, а не комунист. „Србија, Србија, Србија!“, скандираа луѓето, држејќи ги рацете над главите во националистичкиот поздрав со три прста. Се чувствував како да сум заскитала. Што правев таму? Не само што бев збунета туку и луѓето ме гледаа изненадено: ова е наша, СРПСКА работа, не ни требаш, оди дома и занимавај се со сопствениот хрватски хаос!
На некој начин, моите хрватски колеги беа во право: немаше врска; демонстрациите во Белград навистина беа внатрешно прашање што не ги засега и што не ни требало да ги засега другите.
Зошто јас се чувствував поинаку? Што се случи со поимот хуманост, постојано се прашував себеси. Зар хуманоста не требаше да има предност пред нацијата?
Не. Веќе не.
Сè почесто ми се појавуваше старата идеја за заминување. Сè почесто мислев на Њујорк, на неговата отвореност како светски град. Америка беше земја на слободните, дом на храбрите. Дали тоа беше местото каде што би сакале, односно би можеле да припаѓаме?
Еден ден, на проба во Белград, еден од актерите објави вест: сите кредитни картички се суспендирани. Тоа било резултат на прекинот на сите финансиски врски помеѓу Западот и хаосот наречен Југославија. Со државата што ни се распаѓаше пред очи, никој не се вознемири премногу од овој мал детаљ. Освен јас. За мене, патничка по вокација, тоа значеше крај на комуникацијата со Светот. Бевме отсечени. Бевме отфрлени. Бевме оставени сами да се справиме со сопствената катастрофа. Никој нема да дојде да нè спаси.
Еден ден, во еден од весниците се појави чуден документ издаден од ЦИА. Тоа беше мапа на земјата што ја прикажуваше предвидената иднина на регионот. Тогаш, се чинеше сосем незамисливо, дури и смешно: тоа беше крпеница од осум или уште повеќе ентитети, со апсурден број на граници. Зар тоа навистина беше нашата иднина? ЦИА предвидувала и крвава војна, со проекција од стотици илјади мртви и повеќе од милион раселени луѓе. Ја гледавме оваа мапа со апсолутно неверување.
Од денешна перспектива, можам да кажам дека не само што ЦИА точно ја предвиде идната карта на она што некогаш беше Југославија; точно го предвиде и бројот на загинати и раселени. Дали знаеја нешто што ние тогаш не можевме ни да го замислиме? Како знаеја? Тоа време и место беа идеални за секакви теории на заговор: кој сака војна во нашата земја? Зошто? Кој сака распад на Југославија? Од која причина? Чии интереси се во прашање? Чии прсти се вплеткани? Какви игри се играат овде? Кои се играчите? Ништо веќе не беше јасно. Дали е појасно денес?
Во јуни, 1991 година, Словенија прогласи независност. Војната помеѓу ЈНА и новата независна држава Словенија траеше 11 дена. Што ќе се случи следно? И Хрватска беше подготвена да прогласи независност. Но, за разлика од малата, етнички хомогена Словенија, Хрватска беше комплексна: Србите сочинуваа 12 % од населението во Хрватска. Сите миротворци од сите страни беа замолчени, некои од нив беа брутално убиени, а ниту еден сторител никогаш не беше изведен пред лицето на правдата. Тактиката беше стара и добро позната: влеј страв кај луѓето за да молчат и да бидат послушни. Тоа беше едноставна техника што се покажа како чудесна низ историјата. И овој пат функционираше совршено.
Никој не знаеше што ќе се случи следно. Дали ќе интервенира ЈНА? Дали ќе изведе државен удар? Зар нејзината должност не беше да ја заштити државата? На чија страна е таа? Секој ден се ширеа некои други, леснозапаливи страшни озборувања: утре ќе ги затворат границите; утре ќе ја окупираат Хрватска; утре ќе ја бомбардираат Хрватска; утре ќе бидат забранети сите патувања во странство. Целото време го поминувавме залепени за телевизорот и радиото, обидувајќи се да добиеме некоја веродостојна информација. Наместо тоа, од двете страни добивавме само провокативна воена пропаганда. Во меѓувреме, српските граѓани во Хрватска остануваа без работа и добиваа откази. Соседите им се закануваа и ги протеруваа од становите, особено ако ја имале таа несреќа да имаат некаква врска со Армијата.
Она што изгледаше како болна идеја без шанси за реализација, одеднаш стана реалност: војната беше тука. Секојдневно на телевизија гледавме ужасни сцени на убиства. Во Сплит, млад војник на ЈНА, 19-годишно момче од Македонија, беше убиено од разгневената толпа. Србите во хрватскиот регион Краина се закануваа со вооружен бунт. Голема Србија. Голема Хрватска. Се чувствував лошо. Дали ќе го регрутираат Горан? Во која војска? Да се бори против кого? Што ако се случи воен удар и се затворат границите? Дали некогаш ќе успееме да излеземе од овој пекол?
Превод од англиски јазик: Ана Христовска
