За вредноста и паметењето
(Текстот е напишан врз основа на исказот на авторот на трибината „Какво време донесе Ветерот носи убаво време“ одржана на 8 ноември 2022 година во КИЦ – Скопје.)
Има голема вистина во тоа дека книжевните антологии се создаваат за да не го заборавиме она мораме да го запаметиме. Освен видливата луцидност , во оваа реченица се скриени уште две многу важни премиси што можеме да ги извлечеме за книжевните антологии.
Прво, дека тие се еден вид паметење, дејност која очигледно не е на цена во овие брзи времиња во кои секој потег на умот, секоја јавна пројава, па сè до уметничките акт и дело, траат онолку колку што трае низата коментари под или фамата околу нив. Размената и промената на информации се веќе секавични, а во голема мера и погубни. Можеме ли да се сетиме на она што сме го „објавиле“ пред неколку дена. Слабо. А она што сме го „објавиле“ пред една или две недели. Одвај. А пред неколку месеци? Невозможно. Како тогаш да очекуваме дека јавноста ќе (нè) памети?
На втората премиса укажува многу важно зборче од почетната реченица што можеби сме го изарчиле од користење, а со тоа можеби и сме го отапиле или дури и отепале? Тоа зборче што тежи повеќе од едно „можеме“ или „требаме“. Тоа е зборчето „мораме“. Ете тоа „мораме“ со својата настојчива ургентност ни укажува дека околу нас се случува нешто скапоцено, вредно, или во најмала рака – нешто важно, како за литературата, така и за мигот во кои постоиме. Но како ќе утврдиме дека она што сме го направиле се отчитува на барометарот на трансцедентноста?
Во таков еден зададен координатен систем со умножени дилеми и со две оски – меморија и вредност – заслужува да се погледне и антологијата „Ветерот носи убаво време“. По што е таа вредна и зошто денес, десет години подоцна, на првиот заокружен јубилеј, МОРАМЕ да ја дискутираме? Која е релеватноста на паметењето на оваа антологија за литературата, но и за конкретниот миг?
Слично време (десеттина години) сум активен дел од издавачка куќа која создавала дузина антологии од различен вид кои на еден или на друг начин биле и успешни и значајни. И, да отидеме чекор понатаму. Не знам друга издавачка куќа која толку е поврзана со поимот „антологија“ како „Антолог“. Нашето име е токму дериват од овој „key word“ за денешната расправа. A некои општествени процеси од изминатите децении ни укажуваа на тоа дека меѓу нашето име и идентитет има и тоа како заемна врска. Па ќе кажам дека се развивавме токму како издавачка куќа во чиј пристап се бираат дела и автори што тежнеат кон „најдоброто“, или ако сакате повеќе – тоа се тие „книжевни цвеќиња“. И не го кажувам ова за да си дадам важност, туку да му дадам соодветна тежина на ова што го говорам, дека го кажува „паталец а не гаталец“.
Ете, најпрво ви укажав дека кредибилитетот на мојот суд има покритие, а сега ќе ви ја кажам и „пресудата“. А таа гласи: антологијата на најмладата македонска поезија и проза под наслов „Ветерот носи убаво време“ е еден од најзначајните книжевни букети настанати од осамостојувањето досега.
Зошто е тоа така? За да го утврдиме тоа од помош ќе ни биде поделбата на книжевните антологии на три блиски а испреплетени категории.
1) Историски релевантни или антологии насочени кон минатото. Во овој вид збирки антологичарите одбираат книжевни дела на претходниците. Антологиите од оваа категорија повисоко котираат во оската на паметењето. Обично тоа се дела што се напишани пред години, децении, па и векови наназад, а сè уште се релевантни (читај: вредни). Овој вид антологии сакаат да ни укажат на книжевното миље, да нè потсетат на интелектуалниот континуум на кој припаѓаат актуелните генерации автори. Со оглед дека антологијата за која беседиме ни носи дваесет и три поети и дванаесет прозаисти (вкупно 35) кои во 2012 година биле оквалификувани „млади“, таа најмалку гравитира кон оваа категорија.
2) Рефлективни или антологии на сегашниот миг. Овој вид избори претендираат да се огледален одраз на една книжевна реалност hic et nunc. Тоа се збирки кои опфаќаат дела од една или повеќе генерации што создаваат во даден општествен и временски контекст. Ваквите антологии сакаат да прикажат дека една книжевност е жи(ла)ва. Дека има автори чие творештво „вреди“ да се заокружи, не само преку одделни авторски книги, туку и со избор од сите нив на едно место. Се чини дека ваквиот тип антологии се и најчести, како кај нас така и наоколу. Логично е: што друго им е целта освен да го меморираат творештвото на современиците?
На ова поле овие 35 млади автори се многу силни уште во дадената 2012 година. Дел од нив се пројавени со неколку самостојни книги зад себе, закитени се со одлични книжевни критики, имаат и понекоја награда, дел од нив се присутни во книжевните списанија, на книжевните настани, организираат такви настани, а дел се веќе гласни и во медиумите – како оние традиционалните, така и на блогот и на првите социјални медиуми. Точно, мал дел (се бројат на прстите од една рака) се веќе автори што се познати за пошироката македонска јавност и рано е да се зборува за голем домашен или интернационален успех, но не е рано да се зборува за вкоренета авторска поетика. Повеќето од нив, во тоа време, не само што етаблират своја естетска партитура, туку и експерименираат и се судираат со владеачките гласови.
Овој вид антологии се обидуваат да ја најдат токму таа г-точка на координатниот систем каде екстазата на вредноста и паметењето ќе бидат во климакс. Во таа смисла, во извесна степен тука припаѓа и „Ветерот носи убаво време“.
3) Профетски антологии или антологии на иднината. Последниот тип антологии се оние што се обидуваат да обратат на следните генерации читатели. Тоа се збирки во кои се тестира книжевната иднина и потенцијали на една средина. Овој вид антологии се и најретки. Бидејќи газат на работ каде, од една страна е стварноста со своите модели и принципи на функционирање, а од другата страна е иднината која не се знае што ќе донесе. Убаво време или не? И во овој утописки идеал да се одберат оние што допрва ќе бидат книжевна стварност можеби најмногу е „накисната“ и „Ветрот носи убаво време“. Се чувствува тоа и во предговорот на приредувачите и во напишаните редови на одбраните автори. Колку тежнеат да бидат дел од едно идно книжевно небо!
Ќе заклучам дека припадноста на оваа категорија ја прави оваа антологија реткост и вредност per se. Најголем дел од 35-те автори во следната деценија продолжија активно да се занимаваат со книжевноста. И, она што е уште поважно, е што во тоа мнозинство имаме уште едно мнозинство, а тоа се автори што прераснаа во синоним на современата македонска литература, како во домашен, така и во меѓународен контекст. Па меѓу нив имаме: добитници или автори од shortlist на високи книжевни награди („Роман на годината“, Награда за литература на Европската Унија, наградите „Браќа Миладиновци“, „Енхалон“, „Рациново признание“, итн.), универзитетски професори, влијателни колумнисти и активисти, автори со голем број преводи на странски јазици, учесници на значајни книжевни фестивали, организатори на книжевни настани, до кандидат за Претседател на Друштвото на писателите на Македонија.
Summa summarum: сме си имале работа со навистина блескава генерација автори родени во деценијата помеѓу 1980 и 1990 година, антологијава тоа ни го укажувала уште пред десет години!
Откако се надевам увидовме „зошто“ оваа Антологија е толку посебна, би сакале да детектираме и „како“ оваа Антологија стана посебна.
Најпрво, тука би го спомнал кликот меѓу приредувачите и издавачот, кои како што слушнавме и претходно и пред и по објавувањето на антологијата направиле неколку значајни настани и потези за таа да го добие заслуженото внимание.
Потоа, тука секако е изборот на делата и авторите, а направено од страна на професорката Весна Мојсова-Чепишевска и на колегата Иван Антоновски, кои си задале навистина обемна и одговорна задача: да опфатат автори што дејствуваат и во поезијата и во прозата, што ја прави антологијата уште поспецифична. Конечно, тука е и нивниот мошне значаен и опширен текст како предговор кон ова дело.
Конечно, мора да го споменеме чувството за маркетинг и промоција на Антоновски кој секогаш мошне активно и промислено работи не само на она што се нарекува дело туку и на негова достојна презентација во јавноста, па целата доброосмислена кампања направи антологијата да се распродаде во само пар месеци. Видете каков апсурд: ние овде во толкав број денес говориме за „антологија на иднината“ а која била достапна „на пазарот“ само неколку десетици денови!
Да ве потсетам, со видна доза автоиронија како и досега, за кредибилитетот што го имам како уредник и автор на антологии за „Антолог“ за да напомнам дека постојат антологии објавени и пред „Ветерот носи убаво време“ кои сè уште ги има на рафтовите на книжарниците, заборавени уште отпочеток, за да го дополнам ефектот за каков вид на придонес станува збор.
На крајот, чувствувам долг да спомнам уште неколку нешта за да не бидеме погрешно сфатени.
Имено, за успехот на целата оваа генерација писатели секако дека свое значење имаат и други книжевни случувања и личности. Филолошкиот факултет „Блаже Конески“ со Катедрите по општа и компаративна книжевност и Катедрата за македонска литература со нивниот кадар се она улиште од кое произлегуваат најголемиот дел од нас. Го гледам во публика и би го споменал и Владимир Мартиновски кој во оваа деценија напиша и потпиша импонзантен број препораки, рецензии, натписи и промотивни осврти за речиси сите нас, а и самиот е автор на антологијата „Лирски додекамерон“. Потоа, многу важна работа завршија и манифестациите како „Песнило“ во Младинскиот културен центар или „Астални проекции“ во некогашна „Менада“, па сè до книжевните фестивали кои отстапија место на овие автори. Како „Ноќите без интерпункција“, особено во периодот кога Струшките вечери на поезијата ги водеа Данило Коцевски и Мите Стефоски, така и „Поетската ноќ во Велестово“ и Фестивалот на европската литература „BookStar“, каде од самиот почеток до денес покрај најзначајните европски автори, книжевни ѕвезди на денешнината, отстапуваме простор и за домашните прозаисти и поети.
На ова место соодветно е да ги споменеме и издавачките куќи. Во 2012 година само неколку од нив се интересиравме за објавување македонски автори: „Или-или“, „Темплум“, „ПНВ публикации“, „Матица“, итн. а секако многу важно место има „Антолог“, за кој можам слободно да кажам дека веројатно досега има и соработка со најголем број од застапените автори во оваа антологија. Дури тројца од прозаистите и осум од поетите, вкупно единаесетмина од триесет и петте автори, имаат објавено барем една своја авторска книга тука, а со многумина и сме соработувале на други начини, преку електронското списание „Репер“, на пример.
Ангажманот на сите нас придонесе во голема мера македонските писатели од оваа но и од претходните и од следните генерации да имаат во актуелниот миг многу подобар третман од страна на издавачките куќи. Ако пред десетина години бевме само неколкумина, во 2022 речиси и да не постои посериозен издавач, што не настојува да смести во својот каталог што повеќе дела од македонски писатели.
Оваа антологија секако дека не е ниту идеална ниту комплетна. Значајно е што во овие децении се појавија и нови имиња кои го заслужуваат антологичарското внимание а не само што се родени во текот на таа една деценија, туку дури и претходно. Ќе ги споменам „незастапените“: Владимир Јанковски, Нина Андова-Шопова, Игор Анѓелов, Снежана Младеновска Анѓелков, Снежана Стојчевска, Биљана Стојановска, Фросина Пармаковска, Петар Андоновски, Анде Јанков, Катерина Шошко, Јордан Коцевски, Дарко Лешкоски, Стефан Марковски, Јосип Коцев, како и многу, многу други имиња што ненамерно ги заборавам, а што се нивни претходници или следбеници и што ги прикажаа своите книжевни дарби по 2012-тата.
Сето ова ни укажува само на едно: очигледна е потребата како за надополнето издание на оваа антологија, така и за нови вакви потфати, но не само за наведената генерација, туку со огромно задоволство можам да потврдам дека истото може да го направиме најмалку и за една генерација подоцна – автори родени од 1990 до 2000 година.
Им го честитам првиот голем јубилеј и на приредувачите и на авторите на „Ветерот носи убаво време“ и им посакувам уште многу поволни ветришта. Секако дека за сите нас не било ниту судбинско ниту клучно појавувањето во оваа антологија за натамошната книжевна кариера, но објавувањето на оваа антологија беше многу важна за одржување на балансот на двете оски на координативниот систем на литературниот биоритам, таму некаде помеѓу вредноста и паметењето.
Авторот е писател и главен уредник на издавачката куќа „Антолог“ од Скопје.
