Обичаите како доказ за постоењето на словенски пантеон
(Мала најатка, Голема најатка и Бадник)
Потребата од верување
Стравот од осаменоста, од крајот и неизвесноста, стравот од беспомошноста која произлегува од неизвесноста биле дел од причините поради кои (уште) праисторискиот човек почнал да верува дека (мора да) постои „нешто“ над него и над сѐ, што (мора да) воведува некаков ред. Кога зборуваме за тој праисториски човек, чувствуваме една голема временска дистанца која ни дава чувство на заштитеност бидејќи сега имаме многу повеќе одговори, за разлика од тој прачовек што имал, што значи и многу помалку работи кои (треба да) не‘ плашат. Затоа, денешниот човек се доживува себеси како напредно суштество благодарение на науката која самиот ја открил, а која му ги дала сите одговори. Па често со потсмев гледа кон верувањата на тој прачовек што ги имал, а кои го одржувале во живот, му давале смисла на постоењето и му го објаснувале светот. Денешниот човек со сожалување гледа кон минатото за луѓето што живееле во „примитивен“ свет, а самиот тој спокојот си го наоѓа (и плаќа цело богатство) за да се осами во некоја планинска куќа и да ги гледа ѕвездите или месечината, а наутро да го буди звукот на ветерот, наместо на метежот и со спокој да го гледа зајдисонцето. Додека пак, тој „примитивен“ прачовек, многу одамна ја сфатил важноста на тие „нешта“ и од нив и околу нив ги создал своите божества. Не можел да не гледа божество во сонцето, кое секое утро го победувало мракот кој му предизвикувал несигурност и страв, не можел да не им се воодушевува на ѕвездите, кои го воделе по патот, не можел да нема стравопочит кон водата која (му) давала живот, не можел да не се плаши од ветрот, кој му носел темни облаци, не можел да не ја почитува природата, која секојпат кога ќе изгубел надеж се обновувала. Тој прачовек бил свесен за моќта и важноста на сите овие работи што го опкружувале, но како што тие за него биле мистерија, така тој им давал мистериозен изглед. Како што се развивала свеста кај човекот, со неа и неговите желби и нагони доаѓале повеќе до израз и станувал повеќе свесен за нив. А свесноста почнала да создава тотеми и табуа за да се разликува од примитивниот човек, но и да ги ограничи своите нагони (нејадење на животното заштитник, земање/грабање жена од други племиња, забрана за инцест и сл.). Развојот на (свеста кај) човекот, паралено со себе го носи и развојот на верувањето, односно колку повеќе „се буди“ човекот, како сѐ потешко да му станува верувањето во цикличноста и подреденоста на светот со која тој е во нераскинлива врска, па своите божества ги развива од нематеријални, во материјални: териоморфни, зооморфни, антропоморфни и на крај до тој еден и единствен бог кој ги има сите „ресори“ што неговите претходници ги поседувале. Сметајќи дека цивилизираниот човек конечно го пронашол својот (вистински) бог, го слави, чествува, почитува, сака и моли за сѐ што прачовекот не знаел каде да се обрати, незнаејќи (најчесто) и самиот дека истите “пагански’ ритуали ги користи за да воспостави комунукација со својот (нов, вистински) Бог.
Темата на создавањето и развојот на верувањата и религиите е неисцрпна и претставува постојан предизвик на многу проучувачи, теоретичари и научници. Некои од нив со своите истражувања дале важни насоки и теории преку кои можеме да го почувствуваме тој прачовек, а најважното – да го разбереме и анализираме денешниот.
Во овој труд ќе се задржиме во потрагата по „остатоци“ од верувањата и обредите на тој прачовек или пагански човек, во македонската традиција и обичаи, поточно во празниците Бадник и Најатка и обичаите и обредите кои се изведувале за нив во делчевскиот регион. Празниците кои прачовекот ги славел, биле поврзани со греспомнатите работи (вода, сонце, месечина, природа, животни, предци), празниците кои ние денеска ги имаме, имаат свој светец чие име и дело се слави на тој конкретен ден. Како што било во минатото, така е и денес – еден ист култ/појава се доживува и прославува (малку) поразлични од место до место, во зависност од желбите, потребите и влијанието од другите народи и култури.
Фолклорот како извор за значењето на денешните празнувања
Недостигот на пишаните извори кај Словените го надополнува силната традиција сочувана во фолклорот. Повеќето обиди за истражување на јужнословенската паганска религија се одвива главно во рамки на истражувањето на јужнословенскиот фолклор. Теминот традиција асоцира на долгорочно повторување на нешто (што треба да дадае резултат). Карактеристично за фолкорот е неговото непрекинато (во минатото) усно предавање од колено на колено. Тој во себе содржел желби, стравови, среќа, надеж,верба и верување, легенди, преданија и сл. Затоа фолклорот кој бил создаден од народот може да послужи како доказ за верувањата и однесувањето на човекот од далечното минато, кој, како што спомнавме, најголемо значење давал на сонцето, месечината, небото, мртвите (предците) и природата. Верувањата кои се дел од фолклорот денес доѓаат до израз кога се празнуваат некои празници и во нив може да се забележат остатоци во песните или обредите кои се обележуваат тие празници. Денеска празниците ги славиме преку песна, оро и обред, чие значење не го знаеме и разбираме, а на прашањето зошто тоа или така се прави на некој празник, најчесто одговор добивме дека така треба.
Можеби токму поради тоа црквата долго била против народното творештво и фолклор бидејќи таму се содржела традицијата на верувања и обреди од прачовекот, преку митологијата, до хирстијанството и во него. Преку записите на Шапкарев, Миладиновци, Цепенков и др. можеме да видиме колку од народните верувања всушност влечат потекло од тој „митолошки“ човек. Голем дел од тие верувања денеска ги нарекуваме суеверие, другиот дел сме го прифатиле во рувото на христијанството и го практикуваме без да го знаеме значењето.
Мала најатка
Во Делчево и околината, на 2 јануари, рано наутро со разденување на сонцето, дечиња одат од куќа на куќа и во секоја куќа влегуваат со зборовите: „Дошла Нова година, донела јагненца, јаренца, теленца, пиленца, к‘смет и бериќет“. Домаќините тогаш ги даруваат најпрво со ореви, па со јаболка и суви сливи, а децата ги благословуваат со „Догодина уште повеќе да имате.“ Се верува дека колку повеќе дечиња отидат во некоја куќа, толку повеќе среќа и плод ќе имаат домаќините во годината која само што почнала. Оваа Мала најатка е најавување на Голема најатка, на која децата одат утрото пред Божиќ. Многу важен момент во дарувањето се оревите, кои всушност се присутни во сите празнувања во овој крај во почетокот на годината (Голема Најатка, Сурова и Бадник). Се верува дека токму поради важноста на оревите и овој празник го носи името Најатка – одиме на ореви/јатка.
Оревот: хтонско растение – дрво на долниот свет и злите демони. Оревите се плодови кои се пренесуваат како жртва на хтонските суштества (за време на епидемија на чумата ѝ оставаат ореви), особено се застапени во култот на предиците. Жртвата во ореви е многу стара, таа датира од индоевропско време. Ова покажува дека почетокот на новата година е посветен и на предците или хтонските суштества, кои требало да се смилостиват и да дадат плодност во новата година. Паганските празници и свечености главно биле поврзани околу култот на сонцето, во кој што се содржеле и култот кон природата и култот кон мртвите. Нашиот предок не ја славел Новата година како денес (дури и во средниот век Новата година се прославувала во март – Летник, а со воведувањето на новиот календар се поместила во јануари), туку во своето паганско доба нашите предци ги славеле почетоците на полугодијата – летото и зимата. Улогата на Мала најтка е да ја најави Голема најатка, која пак го најавува Божиќ (новото сонце). Паганскиот човек чувствувајќи и страв кон неговите богови, им принесувал жртви. Жртвите можеле да бидат крвни и бескрвни. Мала најатка се поврзува со бескрвните жртви, кои пак имаа уште неколку поделби од кои во врска со Најтка важна е таа со жртва со плодови – панспермија која е карактеристична за култот кон мртвите. Благословот за плодна година, може да се гледа како вербална магија, со која прачовекот сакал да ја преземе контролата над природата. Односно не барал, туку повеќе изгледа како да прорекувал што да/ќе се случи во тој нов живот на сонцето. А ако се земат предвид тврдењата дека магијата е пред религијата, односно од полидоксијата, тогаш како заклучок може да извлечеме дека Најатка најстарите корени ги влече уште од тој период иако подоцна со развојот на земјоделството и сточарството се модифицирала. Појавувањето на новото сонце, кое ќе го разбуди светот од зимското мртвило, повторно може да се поврзе со култот кој нашиот предок го имал – култот кон мртвите или култот кон предците. Се верува дека предците можат да обезбедат напредок, плодност и здравје за заедницата на која ѝ припаѓаат. Ако земеме предвид дека на Мала најатка најважно било дарувањето на ореви, а жртви со ореви се пренесувале на предците можеме да заклучиме дека барањето за плодна година го насочувале и кон предците/мртвите.
Обичиаите и традициите, за жал модерниот човек ги заборава и губи и останале да живеат само во помалите средини. Од место до место, од град до град, обичаите можеби не толку забележително на прв поглед, но се разликувале. Тоа исто така влече корени од паганско време, во зависоност од тоа дали населенето место каде се славеле празнците и обредите било аграрно или сточарско. Па така и во Делчево и околните села се забележуваат разлики во обредите. Пример, во некои села благословот од дечињата кои оделе на Најатка бил: Дошла Нова година донела ногу жито, сливи, џанки, царевица, пилиња, к‘смет и бериќет. Додека пак во други села кои биле сточарски било: Дошла Нова година, донела јаренца, јагненца, теленца, пиленца, к‘смет и бериќет. Најавувањето на Големата најатка, а со тоа и Бадникот од страна на малите деца може да се поврзе со некоја поблага варијанта на принципот на жртвување, во кој на боговите им се принесувале најмалите и најубавите, со цел да се поттикне принципот на природата мајка која била поврзана со плодноста – плодна година. Затоа на некои деца не им се дозволува да одат на Најатка бидејќи се големи за тоа.
Голема најатка
Тој ден (6 јануари), рано наутро децата оделе по куќите оставајќи во секоја гранче дабова шума. Домаќинките освен со вообичаените работи (ореви, јаболка, суви сливи) ги дарувале и со мали лепчиња и лажица варена пченка, од која секој „најаткар“ мора да ја проба за плодна година. Овој ден секој што ќе влезел во нечиј дом носел на домаќините дабови гранчиња.
Јадењето на пченка, која се вари претходниот ден изронета од кочанот и во пепел, значи дарување од домаќинот со желба за многу (неизбројан) род. Пепелта денеска се поврзува со хигиеснки/здравствени причини, но ако гледаме нанзад во минатото може да се поврзе и со воскреснувањето/повторното раѓање. Бадниковите дрвца, кои на некои места се викаат „пиленце/јаренце“ домаќинот ги врти неколку пати околу огништето и на крај (после Бадниковата вечера) ги гори. Огништето е поврзано со култот на предците, па и овој момент може да го додадеме, освен дарувањето ореви. Предците да внимаваат на стоката да си се врти дома (како што го врти јаренцето/бадниковото дрвце) околу огништето. Но исто така огништето може да се поврзе и со женскиот прицип кој бил почитуван за време на матријархатот. Внесувањето на Бадникот е важен момент бидејќи може да се поврзе со внесувањето на божеството дома, ако се земе предвид значењето на дабот (бадникот) во верувањето на старите Словени. Дабот во старите индоевропски религии е дрво на богот громовник. Самиот изглед и долговечност на дабот направиле од него симбол за силата и животот, поради што останал свето дрво кое се врзува за богот Перун (на демонолошки рамниште дабовите се самовислки дрвја) Почитувањето и доживувањето на дабот од страна на нашиот предок се гледа и во тоа што било забрането да се сече, а кога морало, се кажувало молитва и му се оставало жртва. Со доаѓањето на христијанството биле уништени многу свети шуми (дабови) со цел да се искорени паганството, знајеќи го значењето на дрвјата за паганите.
Бадник
Домаќинките од рано ја започнуваат подготовката на посната вечера (посен бел грав, баница со афион, ореви, зелник со праз, ореви, варени суви сливи, шушелки, греана ракија, вино. Се меси лепче без квасец –„пресница“ во кое се става паричка. Додека домаќинката ја подготвува вечерата, домаќинот прави крст од р‘жана, невршена слама и од бадниковите гранчиња. Наоѓа стара ќерамида од куќа (од некоја стара куќа, плевна и сл.) во која пред да се вечера ќе извади жар од огнот и (со темјан) ќе го однесе низ цела куќа да ја „накади“. Трпезата се поставува на земја, а под неа се става крстот од слама.
Приквечерта, откако сите ќе се соберат, се пали свеќа која е направена во форма на крст и ставена да гори во варената пченка. Храната и целата куќа се кади со темјан кој гори во жарта изнесена од огништето во ќеремидата. Најстариот член од семејството излегува надвор, каде на прагот го крши лепчето на две половини повикувајќи го Дедо Боже на вечера. Потоа сите заедно седнуваат околу трпезата и се дели лепчето почнувајќи со парче за Господ, Богородица, од најстариот до најмалдиот член од семејството и на сиот имот и домашни животни. Пред да се почне со вечерата, најстариот ги дарува другите со ореви (на некои места за време на вечерата се седи врз оревите). Се вечера во тишина, во која гори само запалената свеќа. Се верува дека кај оној што ќе се падне паричката ќе носи среќа на семејството. Ако на паричката има тесто тоа е знак дека годината ќе биде родна. Важно е кога ќе се извади паричката од лепчето дали е „пооблечена“ од грбот на или од предната страна. Грбот значи жито (многу жито), предната страна пари (многу пари). Софрата се остава нераскрената преку ноќта на земја. Утредента крстот од слама се фрла на покривот од куќата и се врзуваат со слама овошките во бавчата, да има богат род. Во некои од сточарските села се внимавало во текот бадник да не се седне на триножник (па поради тоа се јадело на земја) за да не се раѓа деформирана стока (јарињата и јагнињата со три нозе).
Врската на Бадниковата вечера со нашиот предок можеме да почнеме да ја бараме од Бадниковото дрво (дабот), кој уште со првите зраци на сонцето се внесува во куќата. Бадникот се почитува: 1. како дух на дрвото, демон на растенијата; 2. Како самото божество од кое се очекува помош и од кое зависи плодноста, среќата и напредокот. Всушност на Бадниковата вечера се очекува теофанијата на едно повисоко божество од повисоката фаза на старата религија, коешто се развило во претходните претстави за демоните на природата во растителен или животински вид – од периодот на полидоксија (пример: обредната вечера за волкот кој е животински претсавник на житниот демон), а кое домаќинот директно го повикува на вечера: Ела Боже да вечераме„
Како што спомнав погоре, сите пагански празници може да се поделат на празници со аграрен крактер и сточарски карактер, но во сите се содржи култот кон сонцето бидејќи се‘ зависело од неговото (повторно) појавување. Сеењето, пуштањето на стадата и сл. Во славењето на Бадник доаѓа до израз уште еден пагански елемент – жртва со вино и колач. За Бадник се замесувало посебно лепче, кое се поврзува со обредниот леб – „чесница“ (кај нас пресница) кое не се сече, туку се крши и првото парче го добива богот. Нашиот предок сметал дека плодноста на природата зависи и од предците/мртвите, па затоа и тој култ се чувстува во сите празнувања, вклучувајќи го и Бадник како многу важен. А тој култ кон мртвите или кон предците се гледа во тоа што вечерата се поставува на земја и не се раскрева цела вечер, како што се поставувало кога се славел денот на мртвите (задушница). Ако ги земеме предвид верувањата дека Бадникот е стариот Бог, а Божиќ младиот Бог, тогаш сите обредни дејствија во празнувањето на овој празник можеме да ги толкуваме од тој асепект. Иако, како што спомнав погоре, колку се постари празниците, толку повеќе станува збор од фузија од повеќе култови и божества кои се калемеле едно врз друго. Со култот кон сонцето освен што може да се поврзе палењето на Бадниковото дрво, може да се поврзе и жарта која се носела низ цела куќа и свеќата која горела за време на вечерата. Дали ќе го земеме како вистиното дека спалувањето на Бадниковото дрво го означува богот кој што умира, за повотрно да се роди, или ќе го доживееме како „помагање“ на младото сонце во зимската краткодневница, важно е дека огнот како елемент поврзан со сонцето постоел за време на вечерата. Ако се земат предвид зборовите со кои се кани богот на вечера (Ела Дедо боже да вечераме) може да се сфати дека се очекува доаѓањето на стариот Бог (Сварог), не на младиот (Сварож), бидејќи се обраќаме со дедо. Тоа значи дека спремањето гозба е за стариот бог кој е во заминување (можеби токму поради тоа се поврзува со култот на предците/мртвите) со што може да се поврзе горењето на Бадникот (стариот бог) и следниот ден го пречекуваме новиот/младиот бог – Божиќ. Испраќањето на стариот бог е со хтонски обреди (вечера на земја, ореви, спалување, најавување од најмалите деца и сл.) што ја покажува почитта и кон хтонските и кон уранските божества.
Циклусот божикни празници содржи елементи од:
- Култот на покојниците (Бадник)
- Култот на животните како демонски суштества (повикување на диви животни на вечера, ритуално давање на божиќен леб на домашните животни;
- Анимиситички верувања за житниот демон содржан во последниот клас слама; која потекнува од последниот сноп, кој се нарекувал божја брада;
- Обичаите околу бадникот воедно ги преставуваат и демоните на шумските дрвја (карактеристички за прастарата аграрна култура)
Сите овие елементи се забележуваат во обредите за Бадниковата вечера во делчевско: јадењето на земја, делење од колачето на домашните животни, местењето на вечерата врз крст направен од слама, почитувањето на Бадниковото дрво и неговото спалување, оставњето следното утро (на новото сонце) на сламениот крст врз кровот на куќата што може да се поврзе со првиот допир на новото сонце со последниот сноп слама за плодност. Култот кон најавувањето на раѓањето на новиот бог (новото сонце) и испраќањето на стариот придружени со култот кон предците/мртвите се забележуваат во Мала најтка и Голема најатка, што значи дека тоа во што верувал прачовекот, го славиме и ние, колку и да се менуваат имињата, суштината на празнувањата остануваат исти.
Како што вели познатиот антрополог Малинковски дека културата на суштината е еден инструментален апарат со чија помош човек се наоѓа во состојба поуспешно да се бори со специфични и конкретни проблеми со кои се соочува во својата средина во текот на задоволувањето на своите потреби. Ова можеме да го видиме во обичајот со Бадник, на кој постојано му се калемеле нови верувања од секое ново време поттикнати од новите проблеми, но главните елементи останале од (пред)паганското време. Токму во тоа е убавината на тие празници, во новната повеќеслојност (фузија) натрупана од (пред)паганското време, па се‘ денес, а кој знае какви ќе бидат во иднина.
