ВОЛГА ГО ДЕЛЕШЕ СВЕТОТ НАДВЕ.
Левиот брег беше низок и жолт, се протегаше рамно, преминуваше во степа, зад која секое утро изгреваше сонцето. Земјата тука беше горка на вкус и ископана од стоболки 1 , тревите беа густи и високи, а дрвјата ниски и ретки. Зад хоризонтот се губеа полиња и ниви со лубеници, шарени како башкирско ќебе. Вдолж бреговите на реката се беа залепиле села. Од степата доаѓаше мирис на жештина и на одреден зачин – тоа беа туркменската пустина и соленото Касписко Езеро.
Никој не знаеше каква беше земјата на другиот брег. Десната страна се извишуваше над реката со моќни планини и паѓаше стрмно во водата, како да беше отсечена со нож. По стрмнините и низ камењето струеше песок, но планините не се намалуваа туку со секоја измината година стануваа сè пострмни и поцврсти: лете беа сино-зелени од шумата што ги прекриваше, а зиме бели. Зад тие планини заоѓаше сонцето. Некаде таму, зад нив, се протегаа уште шуми, студено листопадни и дремливо иглолисни, како и големи руски градови со дворци од бел камен, мочуришта и проѕирно сини езера со студена вода. Од десниот брег вечно мирисаше на студ – зад планините дишеше далечното Северно Море. Некои по старински го викаа Големото Германско Море.
Учителот Јаков Иванович Бах го чувствуваше тој невидлив раздел точно по средината на волшката водена маса, каде бранот се прелеваше со боја на челик и на црно сребро. Меѓутоа, оние малкумина со кои ги споделуваше своите чудни мисли, беа во недоумица, бидејќи беа повеќе склони да го видат родниот Гнадентал 2 попрво како средиште на нивната мала вселена, опкружена со степите околу Волга, одошто како некоја погранична точка. Бах претпочиташе да не се расправа со нив: секој израз на несогласување му предизвикуваше душевна болка. Тој страдаше дури и кога ќе искараше некој мрзлив ученик на час. Можеби и затоа го сметаа за просечен учител: гласот му беше тивок, телото му беше слабикаво, а надворешниот изглед дотолку му беше незабележлив што дури и немаше што да се каже за него. Како што, впрочем, немаше што да се каже и за неговиот живот воопшто.
Секое утро, уште при светлината од ѕвездите, Бах се будеше и, лежејќи под јорганот наполнет со гускини пердуви, го слушаше светот. Го смируваа тивките и нескладни звуци на туѓиот живот што течеше некаде околу него и над него. Завиваа ветришта на покривите – зиме тешки, густо помешани со снег и со ледени грутки, наесен еластични, издишувајќи влага и небесна наелектризираност, а налето суви, измешани со прав и со лесното семе на тревите. Лаеја кучиња, поздравувајќи ги своите стопани кои излегуваа на тремовите. Со длабок бас ревеше стоката на пат кон поилото (внимателниот колонист никогаш нема да им даде на волот или на камилата вчерашна вода од коритото или од стопениот кашест снег туку задолжително ќе ги одведе да се напојат од Волга – и тоа пред да седне да појадува и да почне со другите свои обврски). Жените почнуваа да пеат развлечени песни по дворовите, за да си го разубават утрото или само за да не им се приспие. Светот дишеше, чукаше, свиркаше, мукаше, тропкаше со копитата, ѕвонеше и пееше на разни гласови.
Звуците на сопствениот живот беа толку оскудни и незначителни што Бах се одучи да ги слуша. Под налетите на ветрот трепереше единственото прозорче во просторијата (уште минатата година требаше стаклото поубаво да се прицврсти за рамката и да се затворат отворите со влакна од камила). Се тресеше одамна неисчистениот оџак.
Повремено откај печката ќе процивкаше сивото глувче (а можеби само провевот произведуваше звуци, додека глушецот одамна пцовисал и станал храна за црвите). И тоа беше сè. Беше многу поинтересно да се слуша големиот живот. Понекогаш, влушувајќи се, Бах дури забораваше дека и тој е дел од светот; дека и тој би можел, излегувајќи на тремот, да му се придружи на хорот: да запее нешто гласно, нешто предизвикувачки, на пример, песната на колонистите „Ach Wolge, Wolge!…“, или да тропне со влезната врата, да, најпосле, само да кивне. Но Бах претпочиташе да слуша.
Во шест наутро, облечен и исчешлан, веќе стоеше пред училишната камбанарија со џебниот часовник в раце. Дочекувајќи двете стрелки да се соединат во една долга линија – онаа за часови на бројот шест, а таа за минути на дванаесет – со сета сила го повлекуваше јажето и бронзеното ѕвоно гласно одекнуваше. Во текот на годините таа навика Бах толку добро ја извежба што ѕвоното се разнесуваше токму во истиот миг кога стрелката за минути ќе го достигнеше зенитот на џебниот часовник. Еден миг потоа – Бах го знаеше тоа – секој жител на колонијата се одѕиваше на звукот, ги симнуваше качкетот или капата и почнуваше да шепоти кратка молитва. Во Гнадентал започнуваше новиот ден.
Меѓу обврските на учителот спаѓаше и биењето трипати на камбаните: во шест, точно попладне, и во девет навечер. Звукот на камбаната Бах го сметаше за свој единствен достоен придонес во симфонијата на животот што одѕвонуваше околу него.
Откако ќе дочекаше последната вибрација да стивне од ѕвоното, Бах се упатуваше кон училиштето. Школската зграда беше изградена од издржливи греди од северните шуми (колонистите купуваа дрва и греди од сплавовите што пловеа по Волга од Жигулевските Планини или дури од Казањската губернија). Имаше камен темел, измешан со слама заради издржливост, а покривот беше од ламарина, по нова мода, неодамна заменувајќи ги испуканите штици. Рамките на прозорците и вратата Бах секоја пролет ги боеше во сина боја. Градбата беше долга, со по шест огромни прозорци на секоја страна. Речиси целиот внатрешен простор го заземаше училницата, на чиј крај се наоѓаа учителската
кујна и спална соба. На таа страна беше сместена и главната печка. Нејзината топлина не беше доволна за загревање на огромниот простор, па на ѕидовите беа прилепени уште три железни печки, од што во училницата секогаш мирисаше на железо: зиме – на вжештено, лете – на влажно. На спротивниот крај се извишуваше катедрата на учителот, а пред неа беа распоредени ученичките клупи. Во првиот – магарешки – ред, седеа најмладите и оние кои предизвикуваа голема грижа кај учителот; потаму седеа постарите. Во училницата имаа и голема табла, шкаф преполн со хартија за пишување и со географски карти, неколку тешки линијари (кои обично не ги користеа за нивната првична намена, туку за воспитни мерки) и портрет на рускиот император, кој овде се појави исклучиво по наредбата на една образовна инспекција. Мора да се додаде дека тој портрет предизвикуваше само дополнителни грижи: по неговата набавка селскиот
старешина Петер Дитрих мораше да се претплати на весник, за да – не дај Боже! – не пропушти вест за смена на императорот во далечниот Петербург и да не се посрамоти пред наредната инспекциска комисија. Порано новостите од руската Русија во колонијата доаѓаа со такво задоцнување, чиниш колонијата не се наоѓаше во срцето на Поволжјето, ами на самиот раб од империјата, така што постоеше можност за грешка при чувањето императорски портрет.
Порано Бах мечтаеше да го наслика ѕидот со слика од великиот Гете, меѓутоа ништо не испадна од таа замисла. Мелничарот Јулиус Вагнер, кој често го посетуваше Саратов по работа, вети дека „ќе побара некој сликар таму“. Но, бидејќи мелничарот немаше никаква страст кон поезијата и нејасно си го претставуваше надворешниот изглед на својот генијален сонародник, беше наголемо измамен: наместо Гете, измамникот- уметник му наслика еден лош портрет на слабокрвен аристократ во грозен вратник од тантела, со тенки мустаќи и остра брада, наликувајќи повеќе на Сервантес, барем при слаба светлина. Гнаденталскиот сликар Антон Фром, кој се прослави со украсување на сандаците и на полиците за садови, предложи да се премачкаат мустаќите и брадата, а под портретот, поточно под вратникот од тантела, да се испише со крупни букви „Goethe“, но Бах не се согласи со тоа. На тој начин училиштето остана без Гете, а неуспешниот портрет му беше даден на сликарот – по негова настојчива молба, за „понатамошна
инспирација“.
Превод: Ѓорѓи Крстевски
Објавена со поддршка на институтот за книжевни преводи на Руската
Федерација
