ПРЕКРАСНИ СОНЧИЊА СЕ СОНУВААТ И ОСТВАРУВААТ И СО ОЧИЊА ШТО НЕ МОЖАТ ДА ГЛЕДААТ[1]
(за книгата Паола Перети. Чекорите до црешовото дрво. Скопје: Антолог, 2023)
Книгата „Чекорите до црешовото дрво“ од Паола Перети отвора нови полиња на интерес и третира досега за нас како читатели една нова тема, а тоа е Страргартовата болест што предизвикува постепено губење на видот и која води до конечно слепило. Со ова се соочува главната хероина, девет-десет годишната Мафалда. За неа оваа болест станува вистински предизвик, но и голем товар. И така во македонската култура преку некоја друга, во случајов италијанската, се подотвораат вратите за да се прозбори, а потоа и отворено да се зборува за една ваква тема која за нас е непознатица и поради тоа можеби е и табу. Впрочем сите приказни врзани за разни болести и нови состојби (и физички и емоционални) се сѐ уште доволно табу теми во македонската култура. Од друга страна, на македонските читатели има се дава можност преку еден ваков превод да се запознаат со една друга култура и да видат што тоа нивните врсници од Италија читаат или можат да читаат, или сакаат да читаат.
„Преведените книги за деца играат значајна улога во процесот преку кој децата развиваат разбирање (и почит) за другите култури“, но и за оние другите, поинаквите, поразличните од нив, за оние со поинакви и посебни образовни и општествени, па и културни потреби. „Преведените книги за деца им нудат можност на децата да читаат литература од други земји, која зборува за поинакви искуства, начини на живот, културни модели. На тој начин туѓата култура престанува да биде нешто далечно и нерзбирливо, туку нешто што е нормално и исто онолку вредно колку и сопствената.“, вели Марија Тодорова во својата книга „Преведувањето за деца како меѓукултурна комуникација“ (Скопје: Вермилион, 2012, 21) На тој начин и туѓото искуство станува лично, туѓата приказна станува блиска. Филип Пулман во предговорот на „Книгите за деца во превод“ вели: „Никогаш не се знае што ќе го разгори огнот на детската фантазија… Но ако не им го понудиме на децата искуството од литературите напишани на други јазици, тогаш ги изгладнуваме. И тоа е тоа.“ (цитирано според Тодорова, 2012: 32).
Книгите и во нив приказните оставаат силен впечаток врз децата и тие со воодушевување преземаат одредени модели на однесување и идеи за разрешување на одредени проблеми. „Преку литературата за деца, поточно преку сказните, детето го согледува она што културата сака да го премолчи, правејќи се дека не постои темната страна на човековата личност и мрачната страна на животот.“, истакнува Нина Анастасова Шкрињариќ во својата книга „Триножникот на Цепенков и каучот на Фројд“ (Скопје: Македонска реч, 2011, 21) Но, Паола Перети воопшто не ги премолчува ниту грубоста и лошотијата, особено низ оние случки што Мафалда го доживува во училницата, на екскурзијата, во училишниот двор, преку разните сознанија како дека Кјара не ѝ е повеќе другарка, или лошите случки, како кога Кевин ѝ ги краде моливчето и лупата (со чија помош може малку од малку да чита). Не ги премолчува ниту болката и тагата што се всадуваат во малечкото срце на Мафалда заради сознанието дека таа нема да биде истата и ниту животот може да ѝ биде ист по сознанието за Страргартовата болест. Но, Перети не ги премолчува ниту стравот од смрт, па ни самата смрт зашто нејзината хероина, малата Мафалда, со скршено срце зборува за починатата баба, но зборува, ни (рас)кажува за неа, а со нас ја споделува и тажната вест за заминувањето од овој свет на другарката-Амазонка, служителката од нејзиното училиште, кротката и полна со љубов, Естела.
Како ме привлече оваа книга? Најпрвин по самиот наслов. Црешовото дрво ме однесе до книгата за деца „Касни порасни“ на Петре М. Андреевски. И се потсетив на преубавото отворање на оваа поезија за сите овошки кои треба да се каснат, зашто само на тој начин ќе се осознае светот, и така ќе се порасне. А онаа за црешата гласи вака:
„Како прво и прво
црешата се вцрви до врвот
од црешовото дрво,
а како второ, а не прво,
се тресеше целото дрво
кога од неговите ветки
беревме црвени обетки.“
Си помислив колку е магичен насловот, исто колку и самата корица. Сигурно ова е некое патување на некое девојче кое со возбуда ги подава своите рачиња кон црешовото дрво за да го прегрне. Па некако таа асоцијација ме однесе до една друга книга, до „Капут од мов“ од Стефан Тиќми (Скопје: Арс Ламина – Публикации, 2022), приказна за Најден што не расте, туку се разгранува како секое друго дрво поради крошната што му расте од грбот. А, она што малку ме вознемируваше е дека ова црешово дрво е прикажано низ магливост и низ виолетово-модри тонови кои ми правеа некој немир. И веднаш се потврди мојот сомнеж.
Книгата започнува токму вака: „Сите деца се плашат од темница.“ (2023: 11) Значи, оваа книга ќе биде страшна, си помислувам. Читам понатаму: „Темницата е соба без прозорци и без врати, со чудовишта што молчешкум те грабнуваат и те јадат.“ (2023: 11). Да, си велам, ова дефинитивно ќе биде некое страшно патување. За наредната ситуација тотално да ме растрепери: „Јас се плашам само од мојата темница, онаа во моите очи. (2023: 11).
- ДАЛИ СЕ ПЛАШИМЕ/ТЕ ОД ТЕМНИЦАТА?
Темницата навистина станува главната тема за која Мафалда понатаму во своето раскажување вели: „Темницата не е соба без прозорци и без врати. Темницата е чудовиште што ти ги јаде сите црни маслинки и сите соништа. (2023: 96), или: „Сите деца се плашат од темницата, се плашам и јас – зашто за мене темницата е марама врзана преку очите што си ја ставил на игра и веќе не можеш да ја извадиш. (2023: 153). Но, „Чекорите до црешовото дрво“ е и книга за стравот, поточно за сознанието дека додека го чувствуваш стравот, дотогаш си сигурен/сигурна дека си жив/а, зашто како што ѝ кажува Естела на Мафалда: „… стравот не е секогаш лоша работа…?“ (2023: 149), но и дека „Оној што се плаши, не живее, оној што се плаши, не живее… (2023: 173). Како и дека постојат многу работи што се грозни:
„И, иако се заколнав дека веќе нема да го кажувам тој збор, ќе го кажам: грозно грозно грозно грозно грозно грозно грозно грозно! Сѐ е грозно, новиот стан е грозен, училиштето е грозно, другарките се грозни, бабите и дедовците се грозни зашто умираат, мачките се грозни зашто исчезнуваат и зашто не знаат да слезат од црешовите дрва, момчињата се грозни зашто не велат „те сакам“, и јас сум грозна зашто сите гледаат, а јас не.“ (2023: 163, означеното е мое)
Приказната за чекорите до црешовото дрво е лична приказна на Мафалда, како онаа на Акико од романот за деца „Јас сум Акико“ на Стефан Тиќми (Скопје: Арс Ламина – Публикации, 2021). Мафалда ни раскажува. Како што Акико раскажува кога ни признава дека е девојче со пеги кое не ги сака границите, дека нејзината кожа ѝ мириса на стара хартија, дека многу го сака својот татко и дека често е осамена. А Мафалда ни кажува како се намалуваат чекорите до ова магично дрво: 70, 60, 50, 40, 30 … Тоа се онолку чекори до дрвото од каде што Мафалда може да го види. Најпрвин дрвото е видливо за неа кога таа е на 70 чекори од него, па потоа тоа растојание сѐ повеќе се намалува… така како што сѐ помалку гледа: на 60, 50, 40, 30 … Се намалувааат чекорите: 50, 40, 30 …, се навезуваат зборовите. Се намалуваат чекорите: 40, 30 …, ама зборовите од нејзиното главче, од нејзиното срце се населуваат во оваа приказна, во оваа книга која успева да ја напише благодарение на најдобриот пријател Филип. Тој станува нејзините очи. А црешата станува нејзината смисла за слобода зашто за неа таа е голема, битна приказна:
„… пред мене има само едно шарено облаче, но знам дека е црешата, односно нејзината коса, кога би била добар џин, како што јас си ја замислувам. Баба ми велеше дека во сите стебла на двјата живее џин, и тој е духот на дрвото и преминува во друго дрво кога ќе го пресечеш стеблото. И во дворот на баба имаше цреши: кога бев мала се качував на неа и ѝ помагав на баба да ги собере зрелите цреши. Не ми требаа ни очила.
Со црешите од дрвото на баба веднаш правевме колач, но и мармалад за зимница. (…) Кога го пресекоа стеблото решив дека џинот отишол да живее во црешата во училишниот двор и дека со себе го зел и духот на баба.“ (2023: 24-25)
- ДАЛИ МОЖЕ ДА СЕ ВИДИ СВЕТОТ И БЕЗ ДА СЕ ГЛЕДА? ИЛИ КАКО СЕ ПРЕПОЗНАВААТ БОИТЕ ВО ТЕМНИЦАТА?
А која е Мафалда? Таа е деветгодишна, која за некој месец ќе наполни десет и е четврто одделение. Живее со мама и тато и со својот сиво-кафен мачор Отимо Туркарет „со јазол на крајот од опашот“ и која ни вели: „Без очила гледам како во маглина, како кога долго се туширам со топла вода. Мојата маглина се вика Старгардова маглина (…) господин Старгард бил германски офтамолог што живеел пред сто години: тој е оној што открил што се случува внатре во моите очи. (…) На интернет пишува: „Оваа болест се јавува приближно кај еден во десет илјади.“ Мама вели дека Бог ги одбира посебните луѓе, но кога ќе размислам, не се чувствувам многу среќајлија.“ (2023: 12-13) И така како што Мафалда се соочува со својот проблем, така и нас како читатели нѐ соочува со сите нови моменти што ѝ ги носи оваа состојба на/со очите. На тој начин нејзиниот предизвик станува и наш. А таа е само девојче како сите останати девојчиња. Сака да игра фудбал и тоа со момчињата, сака да чита книги, ама заради своите очиња, тато ѝ чита книги. Омилени ѝ се: „Робин Худ“, „Малиот принц“, но посебно „Баронот на дрвото“ од која јунакот Козимо ѝ станува таен пријател.
„Пораката која сказната им ја дава на децата е следнава: животот е борба, но оној кој нема да се повлече туку непоколебливо ќе се соочи со животните проблеми и ќе ги совлада сите животни препреки, на крајот ќе излезе како победник.“ (Анастасова- Шкрињариќ, 2011: 27)
Еден таков мал победник читаме и во оваа приказна на Мафалда. Таа многу ме потсети и на една друга приказна за белиот кловн сместена во истоимениот роман на Дамир Милош (Скопје: Блесок, 2012) кој се отвора со страшното сознание:
„Можете ли сега да замислите колкава е мојата тага кога ќе ви кажам дека не разликувам бои?! Да… јас не гледам бои! Јас знам дека постојат, дека на секој предмет, на секоја птица, човек или риба има некоја боја, ама јас не ги гледам. Мене сè ми е сиво… сиво… тоа се моите бои. (…) Често мислам дека боите се некаде зад мене. Нагло ќе се свртам, ама тие исчезнуваат… сè е повторно сиво…“ (Милош, 2012: 7-8)
Ама на Мафалда ѝ е уште потешко. Затоа вели: „Ми текнува една работа: како се препознаваат боите во темнина? Треба да ги прашам мама и тато. (2023: 51). Таа треба да се справи со својата темница, но и со темницата на своите другарчиња. А можеби и мама и тато не знаат сѐ, па и тоа како се препознаваат боите во темница. И така ова нејзино растење е учење како да се живее со тоа, како животот повторно да стане виножито. Дали сознанието дека кога некое сетило е во криза, тогаш некое друго станува посензитивно? Дали кога не гледаш, некое друго сетило ти дава можност поинаку да го чувствуваш, согледуваш животот? Зашто Мафалда ни вели: „Мојата лекарка, Олга, вели дека ми се развива слухот зашто не гледам убаво. Но, сепак, дури ни со тоа не се чувствувам многу среќајлија.“ (2023: 38)
- ДАЛИ (ЗНАЕМЕ/ САКАМЕ ДА) СОЧУВСТВУВАМЕ СО ВАКВИТЕ ДЕЦА?
Но, Мафалда почнува да го осознава светот, па признава: „Многу сакам музика, веројатно зашто не треба да ја гледаш.“ (2023: 85). А и мама ѝ: „вели добра ноќ со здив што мириса на сладолед со вкус на ментол.“ (2023: 16). Плачот на тато „му мириса на камилица и на чад од камин“ (2023: 179), а девојката на нејзиниот братучед, Равина, мириса на „црква, но и на вода и на плажа“ (2023: 144). Мафалда почнува да го чувствува поинтензивно мирисот на пролетта, затоа ни вели дека го чувствува „мирисот на црешовото дрво веднаш штом го отворам прозорецот од мојата соба!“ (2023: 179). И сака да види скоро сѐ додека може уште малку да гледа за да може да ги има сликите во своето главче, сликите кои потоа кога нема да може повеќе да гледа, ќе (треба да) доаѓаат со нивните мириси. Или едноставно, почнува да учи како се набљудува светот со срцето (така како што учеше и Малиот принц и Белиот кловн и Акико). И најбитно сите нови моменти од новиот живот ги споделува со нас преку она што го запишува во својот потсетник. Таа не води дневник, туку запишува битни работи во личниот потсетник за работите што ѝ се многу важни, а што со текот на времето како ќе се развива болеста во очите, не ќе може повеќе да ги прави. Овој личен потсетник е дел од нејзиниот најинтимен дел, од нејзиното најскриено катче на срцето распослан само на три страници за да се скрати на само неколку моменти дефинирани како „работи што ѝ се многу важни“, како музиката, како мачорот Отимо Туркарет, како приказните, како цвеќињата и нивниот мирис. Работи што ги сака и што може да ги искусува и без да може да гледа, па ни кажува:
„Секоја година да патувам на различни места.
Да се качувам на црешови дрвја. И да слегувам.
Да не бидам сама. Да се вљубам.
Да бидам силна како Амазонка.
Да напишам барем една книга…“ (2023: 181)
Всушност, зад малата мечтателка која е цврсто решена да се качи на црешовото дрво и таму да свие едно свое (ново) гнездо, се крие и самата авторка Паола Перети. Нејзе исто како и на Мафалда ѝ откриваат ретка генетска болест која води до целосно слепило.
Но дали едно слепило спречува да се живее животот со полни гради? Дали неможноста да се гледа светот треба да направи да се предаваме, да се предадеме и да престанеме да сонуваме убави сончиња, а потоа тие сончиња и да ги остваруваме, да ги оствариме?
Зашто еве што сонувам Мафалда:
„Денес сонувам прекрасно сонче.
Сонувам дека се качувам на црешовото дрво во училишниот двор дури до највисоката гранка, онаа на врвот. Оттаму можам да ја видам целата земја, дури и целиот свет. Потоа ги раширувам рацете и легнувам, стигнувам до покривот на училиштето, а потоа се вивнувам уште повисоко. И потоа одлетувам. Летам сѐ до Месечината и до Поларната ѕвезда, јасно ги гледам сите ѕвезди и играм фудбал со баба, таа е голман.“ (2023: 34)
[1] Книгата „Чекорите до црешовото дрво“ од Паола Перети се промовираше на 2. 4. 2024 на Фестивалот на децата, книгите и музиката, во организација на ЈОУ Библиотека „Искра“ во Кочани. Овој ден е посветен на книжевноста за деца, на книгата за деца, како ден кога е роден таткото на современата (европска, но и светска) сказна, Ханс Кристијан Андерсен. Оваа книга за деца од скоро имаат можност да ја читаат и македонските мали читатели преку преводот направен од италијански од страна на Искра Димковска.
