Денешните христијански празници кои несомнено потекнуваат од претхристијанско доба, се засновани на цикличното поимање на времето (цикличноста е главно својство на митското мислење). Во народното поимање, времето не е линеарно-историско, туку е кружно и реверзибилно, составено од одредени циклуси кои се јавуваат како периодично-повторливи сегменти. Следејќи ги внимателно циклусите во природата, нашите предци настојувале да го ускладат својот живот со природните ритми: во народниот календар прецизно се фиксирани датумите поврзани со времето на сеидбата, жетвата и други земјоделски активности, маркирани во склад со годишното движење на сонцето, но и со сезонските циклуси на плодност (разграничувајќи го плодниот/летниот од неплодниот/зимскиот период во годината, во склад со паганската поделба на годината на две полугодија – зимско и летно).
[pullquote align=”left”]Во аграрните култури, соларниот мит се преплетува со календарските митови – митовите за боговите кои исчезнуваат и повторно воскреснуваат, коишто ја симболизираат годишната обнова на вегетацијата[/pullquote] Во основата на овој цикличен концепт се наоѓа годишното движење на Сонцето кое во текот на годината зазема различни положби во однос на земјата, што ќе се одрази и врз сезонските ритми. Паганите го воочиле вечниот закон на природата, која постојано минува низ истите циклуси на изумирање и обнова: секоја пролет, вегетацијата одново никнува од земјата, секое лето билките во својот зенит прецветуваат и свенуваат, секоја есен тие го даваат своето семе, и секоја зима ја поминуват во утробата на земјата, за на пролет повторно да оживеат и воскреснат. Оттука, празниците од народниот календар, паралелно ја следат (и ритуално ја инсценираат) митската биографија на ражањето и умирањето на богот-Сонце (соларна митологема), и митската биографија на божества кои умираат за повторно да се родат/воскреснат (календарскa митологема). Во основа, овие две митски матрици се преклопуваат (или барем се сечат во една заедничка точка), бидејќи соларното божество и т.н. „убиено божество“ орбитрираат по истата патека. Паганските соларни празници кои го следат годишното движење на сонцето, истовремено претставуваат и аграрни празници кои го следат годишниот циклус на вегетацијата во зависност од сезонските ритми, нејзиното изумирање и повторно обновување во текот на годината. Во аграрните култури, соларниот мит се преплетува со календарските митови – митовите за боговите кои исчезнуваат и повторно воскреснуваат, коишто ја симболизираат годишната обнова на вегетацијата. Во претхристијанските религии, умирањето и воскреснувањето на богот на растителниот свет е проследено со религиозни мистерии – инсценации на одредени епизоди од животот на богот, кои се изведувале во најголема тајност од страна на посветените во култот на тоа божество.
Обредите и церемониите кои се својствени за аграрните митологии, се исклучително распространети на источните брегови на Средоземното море. Богот на вегетацијата којшто секоја година умира и се раѓа одново секоја пролет заедно со обновата на растителниот свет, кај различни народи се среќава под различни имиња: Озирис, Тамуз или Адонис (Адонис е само почесна титула на вавилонскиот бог Тамуз, но семитскиот збор „адон“ во значење на „Господ“, Грците го претвориле во лично име, преземајќи го култот на ова божество), Атис, Дионис (според повеќето историчари на религиите, како типичен бог на растителниот свет кој умира и повторно оживува, Дионис всушност претставува „трансформиран Озирис“, пренесен од Египет во Грција), а истата „растителната драма“ ја наоѓаме и во култот кон божиците Деметра и Персефона. Кон овој тип религиозни мистерии, несомнено гравитира и историјата за раѓањето, умирањето и воскреснувањето на Исус Христос, којашто наполно соодветствува на универзалниот календарски мит за богот кој умира и повторно воскреснува.
[pullquote align=”right”]Ритуалното сценарио за периодичното умирање и возобновување на вегетацијата, се преклопува со митската биографија на т.н. „убиено божество“[/pullquote] Ритуалното сценарио за периодичното умирање и возобновување на вегетацијата, се преклопува со митската биографија на т.н. „убиено божество“. Според М. Елијаде, во аграрните мистерии секогаш се работи за насилна смрт на божеството, а централниот мит говори за убиството на божеството кое се случило во времето на почетоците (in illo tempore). Ова про/креативно убивање на богот претставува творечки чин, кој постојано се комеморира и актуализира преку обредите. Смртта на божеството која е резултат на обредно убиство, е карактеристична за боговите и духовите на вегетацијата, во таа смисла и антропологот Џ. Фрејзер истакнува дека секогаш се работи за ритуално убиство со аграрен предзнак.Сите овие насилни умирања, во основа се творечки, бидејќи во себе ја носат метафориката на семето кое мора да биде закопано во земјата, за да изрти нов живот, без оглед дали се работи за биографијата на младите богови кои умираат во некоја несреќа или бидуваат распарчени (Озирис, Тамуз, Атис, Адонис, Дионис), или се во прашање митските приказни за божиците кои се симнуваат во долниот свет (Иштар) или се принудени одреден период од годината да престојуваат таму (Персефона). Елијаде истакнува дека „листата“ на насилно-убиените божества е исклучително богата, а нивните митови се бројни и распространети кај многу народи во светот. Овие божества не се поврзани со космогонијата и создавањето, туку се првенствено божества на плодноста и на обновата, а нивното постоење е поврзано со аграрните мистерии: ако треба да се определи на кој културен стадиум се развил овој тип божества, Елијаде смета дека би можеле да се доведат во врска уште со палеоземјоделците, бидејќи за нив она „есенцијалното“ за егзистенцијата, се содржи токму во првобитното убиство (за одгледувачите на корења, јадењето корења претставувало своевиден чин на теофагија – јадење на божеството). Често пати, насилната смрт подразбира распарчување на телото на божеството, а sparagmosot или обредното парчосување е задолжителен елемент и во аграрните мистерии. Да се потсетиме дека во култот на фригијската/фригиската Кибела како старобалканска божица која била празнувана и во Римската империја, тродневното празнување за време на пролетниот еквинокциј кулминирало во крвав и оргијастичен чин во кој свештениците се самокастрирале, фрлајќи ги своите распарчени генеталии врз статуата на божицата, евоцирајќи ја на тој начин судбината на нејзиниот син и љубовник Атис.
Распарчените божества, подоцна стануваат распнати божества, а во оваа категорија покрај Исус Христос, влегуваат и голем број митски спасители. Во митот за Прометеј кој прикован за рацете и нозете виси на една планина во Кавказ (позициониран во облик на крст), лесно се препознава претставата за Исусовото распетие, а оваа универзална матрица се поврзува и со други божества кои спаѓаат во категоријата „распнати спасители“. Американскиот Бакаб, исто така претставува божји син, бил распнат на дрво и бил претставуван со раширени раце (постојат податоци дека шпанските мисионери, „откривајќи“ ги Индијанците при освојувањето на „новиот свет“, наишле на вистински „круцифакс“ – олтар со крст и распетие, на кој бил претставен Бакаб со прободени раце и нозе. Истата космичка драма се однесува и на мезо-американскиот бог Кецалкуатл (Quetzalcoatl) кој го носи крстот на распнувањето на своите рамена. Историчарите на религиите регистрирале педесетина митски приказни во кои е присутна епизодата со распетието, којашто наполно кореспондира со Исусовото распетие.
[pullquote align=”left”]Но, некои истражувачи, во паганското јадро кое лежи во основата на Велигден, го препознаваат култот на женското божество[/pullquote] Со оглед на тоа дека овие празнувања коинцидираат со периодот на пролетната рамноденица, би можело да се заклучи дека крстот или распнатата положба на Месијата, наполно одговара на графичкиот приказ на четирите астрономски точки впишани во соларниот круг (местата каде „спасителот“ е прободен/пробиен со шајки, се само „пунктации“ на двата солстиција и двата еквинокција, со акцент на раширените раце кои го маркираат еквинокциското разграничување на годината на два дела, одвојувајќи го плодниот период/летото, од неплодниот/зимата, животот од смртта, светлината од темнината…и сл. Според цикличниот концепт, есхатологијата е услов за новата космогонија, а смртта на богот е услов за неговото повторно раѓање. Оттука, токму во овој перод се оплакувала смртта на Тамуз (во Вавилонија), на Адонис (во Грција), на Атис (во Фригија), а по оплакувањето на смртта на божеството, следела еуфорична прослава (со оргијастични размери) поради радоста предизвикана од воскреснувањето на богот. Паѓа во очи дека во контекст на оплакувањето на смртта на богот на пролетната рамноденица, кај многу народи во светот бил задолжителен и строгиот пост, појава која е засведочена во древниот Вавилон, Египет, Персија, но и во Мексико, Мала Азија и на многу други дестинации низ светот, каде се практикувало 40-дневно постење, наполно истоветно со велигденскиот пост. Врз основа на овие аналогии, во основата на Велигден, лесно се препознаваат елементите од паганските религии кои го чествуваат воскреснувањето на богот на вегетацијата. Овој голем пагански празник несомнено бил поврзан токму со пролетниот еквинокциј, астрономската точка која го означува повторното доаѓање на пролетта, враќањето на светлината и обновата на животот по мртвилото во зимскиот период.Но, некои истражувачи, во паганското јадро кое лежи во основата на Велигден, го препознаваат култот на женското божество. Поаѓајќи од западните терминолошки верзии за Велигден – Easter, митолозите инсистираат на врската на ова големо пролетно празнување со култот на божицата Иштар (во Месопотамија) или Инана (во сумерската митологија) и Астарта (во семитската култура). Во последно време, актуелни се претпоставките дека Иштар (која кај германските народи е позната како – Ostara, а истото име се поврзува и со саксонската божица Oestre/ Eastre) како божица на плодноста која се поврзува со пролетниот еквинокциј, го означува повторното раѓање и обновата, крајот на зимата, зголемувањето на денот и на количеството на дневната светлина, цутењето на растенијата, раѓањето на подмладокот кај животните и човекот, поради што божицата на пролетта е поврзана пред сè со фертилитетот (толкувачите инсистираат на фактот дека и женскиот хормон естроген кој е одговорен за плодноста, е именуван токму според името на оваа божица).
Саксонската божица Остара (во старословенската митологија, женското божество кое ја најавува пролетната сезона и го отвара новиот циклус, најчесто се именува како Весна или Маја) која се чествувала во април, за свето животно го имала зајакот, кој се одликува со исклучителна фертилност и способност за брза репродукција (оттука и присуството на зајакот како доминантната велигденска иконографија). Во многу култури, зајакот се користел за лекување на проблеми со плодноста (Плиниј сведочи за лкување женски стерилитет со јадење месо од зајак), а гениталиите од зајак биле носени како амајлии. Зајакот ѝ бил жртвуван и на божицата Еостре/Остара која и самата била претставена со глава на зајак (нејзини симболи се зајакот и јајцето) , а познато е и дека зајакот е тотем –животно поврзано со лунарните божици (Хеката, Фреја и др.) . Како свето животно поврзано со божицата на месечината и ловот, јадењето на месо од зајак било забрането, освен за време на празникот на Остара кога зајаците обредно биле ловени. Меѓу клучните симболи во велигденското празнување, секако спаѓаат и велигденските јајца кои ја симболизираат плодноста (заедно со младите пилиња и зајачиња…пролетниот подмладок во домаќинствата), но истовремено јајцата се симбол и на обновата, појавата на новиот живот (познато е дека во космогониските митови, како еден од основните модели на космогенеза се среќава токму митот за создавањето на светот од јајце, што гравитира кон кружното космогониско начело).
На крај, сепак останува отворена дилемата дали велигденското празнување го супституира паганското чествување на машкиот бог кој умира и воскреснува, или пак во себе го крие култот на женското божество кое управува со природните ритми. Со оглед на тоа дека Велигден е подвижен празник чиј датум се менува и се одредува во зависност од лунарните ритми (кај оние кои го слават Велигден според грегоријанскиот календар, овој празник се одредува според 14-от ден од младата месечина, и паѓа најчесто во интервалот помеѓу 21 март и 25 април), би можеле да претпоставиме дека во себе примарно го крие ритусот поврзан за женското божество на вегетацијата, кое има нагласена лунарна симболика. Имајќи предвид дека целиот растителен свет во сите религии и митологии се наоѓа под контрола на женските божества од кои зависи целата вегетација и кај семитските, и кај индоевропските народи, би можеле да ѝ дадеме предност на тезата дека во Велигден е поврзан со паганското чествување на божицата Иштар или Деметра, гравитирајќи кон доменот на женското божество кое управува со сезонските ритми. Во крајна линија, појавата на машките распарчени митски фигури секогаш е во корелација со женското божество кое ја има улогата на нивна мајка и љубовница, па паралелната коегзистенција на машкото и женското божество би го сугерирало променливиот примат на женските и машките божества.
Авторката е универзитетски професор 
