Разговор меѓу Хулио Кортасар и Евелин Пикон Гарфилд

(фрагменти од книгата)

Евелин Пикон: Можеме за започнеме со некое општо прашање. На пример, како би го определил твоето место во конкретната литературна генерација – и во Аргентина, и во Латинска Америка?

Хулио Кортасар: Поимот „место“, според мене, во дадениов случај може да се толкува различно, бидејќи постојат многу начини да се најде „своето место“ во една или во друга генерација. Веројатно ти мислиш на „место“ во строго книжевна смисла. Освен тоа, твоето прашање се дели на два дела: во Аргентина и во Латинска Америка. Да ја оставиме Латинска Америка за подоцна – аргентинската ситуација сама по себе е доволно сложена. Ми се чини дека за да разглобиме какво место зафаќа некој писател во рамки на една генерација, пред сè мораме да се откажеме од обидот да видиме во кој момент тој ѝ се придружил, бидејќи на почетокот луѓето не размислуваат за таквите нешта. Патем кажано, кога јас само што почнав да пишувам – односно, да објавувам – во педесеттите години (на минатиот век, заб. на прев.), или поточно во илјада деветстотини четириесет и осмата, се разбира, не можев да си замислам каква ќе биде мојата улога на книжевната сцена. Тогаш знаев дека постојат силно различни литературни правци; на некои писатели им се восхитував, други ги презирав, трети ми беа апсолутно неинтересни. Но сега, дваесет и пет години подоцна, можам да кажам нешто на таа тема. Она што јас го пишував на почетокот од мојата писателска кариера спаѓаше во рамки на она што не беше интелектуална литература – на пример, збирката раскази „Ѕверилник“. Во тој период, околу 1950-тата година, ме привлекуваа најрафинираните писатели, оние со најшироки познавања на нештата, а тие во многу работи се ориентираа кон странство, односно, беа многу тесно поврзани со европските книжевности, посебно со англосаксонската и француската. Овде морам да го споменам Борхес, чиешто влијание на мене, за среќа, не беше тематско и стилско. Пред сè, тоа беше етичко… Борхес ме научи – и целата моја генерација – на строгото и трезвено самооценување, ме научи да не објавувам ништо што не е добро направено од професионална гледна точка. Тоа е мошне важно да се нагласи, бидејќи во тоа време Аргентина во својот однос кон книжевноста беше многу немарна и хаотична. Тогаш се објавуваше сешто. Дури и талентираните луѓе објавува сè и сешто. Отсуствуваа строги критериуми на избор, недостасуваше трезвена проценка, самодисциплина.

(…)

Евелин Пикон: Ти си мајстор на фантастичниот расказ, но јас го користам овој поим бидејќи и самиот рече дека „не постои соодветен збор“ за она што го пишуваш. Кажи ми, колкав е твојот придонес во развојот на овој жанр во Аргентина?

Хулио Кортасар: Не мислам дека зборот „придонес“ е вистинскиот. За дваесет години напишав огромен циклус фантастични раскази. Тие многу се разликуваат еден од друг, но сепак содржат нешто како заеднички именител: фантастика која е намерно воведена во структурата на раскажувањето. Но не би можел точно да одредам колкав или каков е мојот придонес во литературата од овој жанр. Веројатно можам да се изразам вака: им го покажав на помладите автори, кои во книжевноста влегоа после мене, еден од правците на развојот на аргентинскиот и латиноамериканскиот фантастичен расказ. Само еден од правците, достоен за развој. Најпосле, мораме да се откажеме од обидите да го подражаваме фантастичниот расказ од деветнаесеттиот век или фантастичниот расказ во стилот на Борхес, каде што смислата се состои токму во фантастиката. Јас сметам дека во моите раскази напоредно со фантастиката дејствуваат и други стихии. На пример, фантастиката помага да се отплете несфатливата и тревожна еротска ситуација – или семејна ситуација – и тогаш некои потајни сили наеднаш излегуваат надвор токму како исход на вклучувањето на фантастичните елементи во игра. По својата суштина моите раскази, иако се фантастични, си остануват реалистички.

(…)

Евелин Пикон: Се создава впечаток дека во твоите книги секоја теорија останува некаде надвор од приказната.

Хулио Кортасар: Сосем точно. Затоа ми е толку непријатно кога за време на некое интервју од мене очекуваат аналитички размислувања, небаре јас сум некојси Вилсон, Жан-Пол Сартр или Борхес, кои се надарени со огромната дарба за теоретско размислување. Кај мене го нема тоа, кај има само интуиција.

Евелин Пикон: Знам дека не трпиш шеми, класификации, кога сè се разместува по полици и шкафчиња. И сепак ризикувам да ти предложам некои шеми. Според мене, твоите дела не можат да се поделат толку според тематиката која ја обработуваат колку што можат според атмосферата која преовладува во нив. Што велиш, дали во првата етапа на твоето творештво ти, пред сè, бараш неочекувани ефекти?

Хулио Кортасар: Како прво, мене ми се допаѓа глаголот „бара“. Со задоволство ќе ти ја повторам познатата изрека од пабло Пикасо: „Јас не барам, јас наоѓам“. Бидејќи јас никогаш не го барав она што несомнено би произвело силен впечаток на читателот. Ако сака – нека верува во приказната, ако не сака – нека не верува.

(…)

Крајот на секоја од моите приказни е неочекуван, пред сè, за мене. Кога пишувам, јас никогаш не знам како ќе заврши приказната. Во мене само созрева некаква матна замисла, но приказната обично не завршува онака како што сум претпоставувал. И со романите е исто, само што таму механиката е поразлична.

(…)

Евелин Пикон: Ако може да го употребам твојот израз од „Куцкамен“, ти – за разлика од „читателот-соучесник“ – стануваш „писател-соучесник“ бидејќи во раскажувањето на некој начин се претвораш во лик кој е дел од приказната.

Хулио Кортасар: Да, ми се допаѓа како го формулираше тоа – „писател-соучесник“. Се разбира! Токму така! Мене отсекогаш ми било непријатно да се потпишувам под сопствените раскази – за тоа многупати сум зборувал. Бидејќи длабоко во себе имама чувство дека не ги пишувам целосно јас, иако физички – се разбира – јас ги пишувам. Но расказот е нешто кое е само пропуштено низ мене, нешто кое ме искористува.

(…)

Евелин Пикон: Кога пишуваш, како ја избираш потребната форма, жанрот, во кој ќе се развие еден текст?

Хулио Кортасар: Не избирам ништо. Кога пишувам, уште пред почетокот на работата во мене се јавува општа претстава за тоа што сакам, за тоа што се подготвувам да напишам. И сосем непроизволно се појавува увереноста – ова ќе биде расказ. Или – ова се првите редови од роман. Но често се случува поинаку… За елементите со кои би сакал да почнам да работам се лепат други, мошне пространи и сложени, и тие бараат форма на роман. Добар пример за тоа е романот „62. Модел за составување“. Сè започна со многу матни идеи – со размислувања за психолошкиот вампиризам кој потоа наоѓа отелотворени во ликот на Елена. Нешто веќе знаев за Хуан – и како лик, и како човек. Веднаш почувствував дека ме очекува нешто подолго од расказ, дека на мојата замисла ѝ претстои проширување. И тогаш се сетив на шеесет и втората глава од „Куцкамен“. И си реков: „Во ред, еве ти одлична можност да се обидеш да ги примениш своите идеи во пракса, да провериш дали ќе излезе нешто или не. Земи и напиши роман каде што психолошките мотиви нема да излезат во прв план туку однесувањето на ликовите целосно ќе зависи од тоа што самиот го нареков ’фигура“ или констелација, и тие ќе дејствуваат не знаејќи дека се водени од надворешни сили“.

Евелин Пикон: Дали успеа да го постигнеш тоа, дали си задоволен од исходот?

Хулио Кортасар: Романот „62. Модел за составување“ е најтешката, најизмачувачката од сите мои книги поради техниката која си ја наметнав. Затоа, кога го завршив романот, почувствував не само задоволство туку и огромно олеснување.

Евелин Пикон: Читајќи го овој роман, сфатив дека е многу потешко да се пишува додека создаваш впечаток на лесен стил – за да тече раскажувањето и да не се забележуваат шевовите на романот.

Хулио Кортасар: Тоа може да предизвика тешкотии, ама нема да лажам: јас немав потешкотии во врска со тоа што го велиш. Или подобро кажано: по дваесетина-триесет години писателска работа, за мене техничката страна на занаетот не ми создава проблеми. Што сакам да кажам со ова? Веќе имам всадено во себе одреден ритмичен штимунг, и тој ми помага да ги развивам најразните епизоди и сосем јасно да знам кога и каде треба да заврши секоја од нив, како треба да заврши, како епизодите треба да се испреплетуваат меѓусебно. Навистина, во тоа немам потешкотии. Тешко ми е да успеам да ја разоткријам сета потенцијална длабочина на секоја ситуација која сакам да ја опишам. А техничката „глаткост“ при отплеткувањето на раскажувањето не ми предизвикува проблеми.

Евелин Пикон: Постојат ли претходни шеми врз чија основа работиш?

Хулио Кортасар: Не, нема никакви шеми. Само што кажав дека во книгата „62. Модел за составување“ тргнав од една-две идеи. Немаше никаква шема. Во литературата се случува чудо – во крајна мера, тоа се случи во романите напишани од мене – шемите се раѓаат сами од себе. Доволно е да се воведат неколку блокови, неколку елементи, неколку ликови во книгата – и сето тоа започнува да соработува меѓу себе и надвор од мене да ми задава задачи и решенија. На пример, функцијата на куклата во гореспоменатиот роман. Воопшто не планирав да ставам во текстот нешто слично. Но еднаш се возев во воз и видов како една девојка извади кукла од торбата и долго време гледаше во неа, и во тоа имаше дури нешто непристојно.

Евелин Пикон: Спомена дека многу малку управуваш со своите раскази, но затоа со романите е поинаку. Можеш ли да објасниш во што се состои разликата?

Хулио Кортасар: Сè е сосем природно. Работата е во основната разлика меѓу расказот и романот. За мене расказот претставува монолитен текст кој е затворен во себе, и тој бара висок степен на изведба, инаку нема да се постигне потребниот ефект. Не мислам на надворешната, т.е формалната изведба, туку на внатрешната завршеност. Таа внатрешна завршеност писателот е должен да ја поддржи и да ја исполни, владеејќи со јазикот. Во расказот не може да има излижни придавки. Не може да има разводенетост, доколку самиот расказ не го бара тоа. Со романот е инаку. Романот допушта и разгранување, и отклонување, и хаотичност. И тоа сите добро го знаеме. Но ете, се покажа дека романот крие во себе многу поголеми опасности од расказот, бидејќи романот своеволно го турка секој книжевен род, дозволува да ослабне, целосно да потоне во самиот процес на писмото.

Евелин Пикон: Може ли да го запознаеме Хулио Кортасар читајќи ги неговите текстови, неговата проза?

Хулио Кортасар: Да го запознаеш човека денес – тоа е потешка задача одошто да отидеш на Месечината. Ајде да видиме: кој сум јас? Постои „јас“, со кое се осознавам себеси. Но постојат и секакви други нивоа кои ја образуваат една личност, целокупната потсвест и несвесното. Јас не ги познавам своите длабоки пластови, и понекогаш се сфаќам себеси според она што го пишувам. Дури по напишаното откривам одредени работи за себе. Така што, внимателниот читател може да ме запознае во одредена мера, па дури и доволно, според моите текстови. Може да ги дознае, на пример, моите патолошки црти, нешто болно, забрането – тоа се пројавува во расказите кои ги одразуват моите фикс-идеи, фобии и комплекси.

(…)

Евелин Пикон: Кој од овие два слогана би го избрал Кортасар за себе: „Да живееш – значи да пишуваш“ или „Да пишуваш – значи да живееш“?

Хулио Кортасар: Секако дека нема да го изберам „Да живееш – значи да пишуваш“. Што се однесува до „Да пишуваш – значи да живееш“, тогаш тој е само делумно вистинит. Да пишуваш значи да проживееш дел од животот, во мојов случај – многу важен дел, можеби и најважниот. Но тоа не е целиот живот. Не спаѓам во оние писатели кои целосно се привлечени од своето дело, на кои не им е до останатото.
Евелин Пикон: А што би се случило со тебе кога би бил лишен од можноста да пишуваш?
Хулио Кортасар: Не знам, навистина не знам.

Евелин Пикон: Можеби, нешто слично на приказната за оној човек од твојот расказ кој ја губи главата, но не можат да го погребаат. И наеднаш тој почнува одново да чувствува сè?

Хулио Кортасар: Да, се разбира. Кога би живеел во држава во која би ми забраниле да пишувам или би ме затвориле, без да ми дадат ни хартија ни пенкало, не знам… Веќе сум многу мрзелив кога станува збор з апишувањето, и понекогаш долго време не пишувам ништо – и воопшто не се чувствувам лошо поради тоа, просто се занимавам со нешто друго. На пример, читам.

Да ја нарачате 62. Модел за составување, најновата книга во Антолог, кликнете тука http://www.kupikniga.mk/BookDetails.aspx?Pr=32623