Динамизмот наспроти статичноста во уметноста

Светот е динамичка мелница или структура, смислата е и не е процес, не битисува ништо што мирува. Глеј како се тресе и најмалиот атом во срцето на материјата – зарем не е статичното само едно привремено одморање? И зарем не го претчувствува ова секој уметник? Или можеби и тука сме поделени: љубители на движењето и љубители на стоењето, та кој победува на крајот на сите краеви?

Но, не, јас открив оти е играта на статичното и на динамичното еден единствен процес во историјата, кој ќе го опишам со зборовите на Борхес: „Барокот е последната фаза во секоја уметност, кога уметноста ги покажува и ги исцрпува своите ресурси“. Меѓу редови, сиот тек на уметноста може да се подели на класицистички (статичен) и на барокен (динамичен), каде што барокот како стремеж кон динамичното секогаш би ја означувал смртта – или крајната точка на една уметничка школа (европската, византиската, источната итн.). И одговорно тврдам дека е овој процес природен, органски и неизбежен, како што беше неизбежна појавата, на пример, на постмодернизмот – барокот на денешницата.

О, вистина е, динамичното го победува статичното. И тоа ќе го докажам хронолошки. Идејата оти ништо не е статично во дадениот момент често ги менувала светските гностички текови. Вечното движење како процес на космогониска трансформација е присутно уште на Истокот, преку симболите на јин-јанг и на корејскиот таегеук, кај кои светот е борба на две противречности. Во домашната традиција тоа е старословенскиот коловрат, а во келтската тоа е вртливиот трискел.

Тибетскиот традиционален шриваца пак – јазол на вечноста – директно го поврзувам со нашата народна баклава, чии геометриски тенденции се идентични – само движењето значи вечност.

Овие симболи и идеи ќе го пробијат својот пат до Египет и до стара Грција, каде што Хераклит зборува за „вечниот оган“, или кај принципот на апејронот – тие принципи зборуваат за потребата од вечното движење заради создавање хармонија. Но, наскоро во старогрчката школа ќе се спречкаат Аристотел и Платон и оттогаш статичното и динамичното во историјата настапуваат како една неповратна дихотомија: идеализмот наспроти материјализмот не е ништо друго туку она што подоцна ќе бликне како една основна поделеност и во самата класична физика: поделеноста на материја (или материјална точка) и на поле или бран (енергија) – идеализам.

Па, сепак, наскоро тоа што е статично ќе посака да прејде во динамично. Да, тоа е неговата судбина! Ова кристално го согледуваме во старогрчката скулптура. На почетокот, таа е неминовно класицистичка, техницистичка, научноцентрична. Но, во нејзините последни фази (хеленизмот, па дури и Рим) актовите сè почесто се исклепани во движење, во грч или во поза што е зачеток на движење. Првата таква скулптура бил славниот „Дискоболос“, па сè до агоничната „Лаокон и неговите синови“ од Плиниј Постариот, Римјанинот. Микеланџело, пак, на 21 година го знаел сето ова и правејќи „скулптури во емотивно движење“ ја иницирал потребната каписла за преод од ренесансата во европскиот барок.

Истовремено, во тој кобен петнаесетти век на Микеланџело (или малку порано), слични вакви преоди од статично во динамично се случиле и во нашата мајка Византија. Кулминацијата на православната уметност е во знакот на заробување на моментот на движење. Во последните фази на илјадалетната фрескосликарска школа, а тоа се македонскиот период и таканаречената палеолошка ренесанса, светците и луѓето конечно се ослободуваат, не се згрчени, изразуваат емоции, трчаат, ангелите летаат наместо само да лебдат, па дури и се потридимензионално нацртани. Да, динамизмот бил откритието на нашите Михајло и Ефтихиј!

Слично, во византиската архитектура одеднаш најважен станува кругот, кој старите Грци не го типуваа. Кругот од сите геометриски форми најмногу иницира движење. „Доволно е да го погледнеме таванот на Аја Софија во Истанбул за да се увериме оти е тоа една космичка машина“, ќе рече мојот професор, архитектот Митко Хаџи Пуља. А многу години подоцна, православниот Русин Константин Мелников ќе се обиде да го внесе кругот во конструктивистичката архитектура, која заедно со футуризмот, со супрематизмот и со техницизмот е обземена од феноменот на движењето.

Видете, самата причина за постоењето на фирентинската ренесанса е повторно идејата за движењето: сликарите ја откриле перспективата. Таа, за разлика од својот претходник – аксонометријата, е еден зашилен искривен развиорен поглед на светот. Но, секако, вистинското „раздвижување“ на работите нема да дојде сè до појавата на барокот. Тогаш за првпат ќе биде употребена елипсата, како тензична форма што е уште потензична од самиот круг. Едноставно, таа сака да препукне од болка како едно велигденско јајце.

ВАН ГОГ КАКО ПРОЦЕС

Ван Гог го знаеме како револуционер во употребата на боите: но, малкумина знаат оти е Ван Гог револуционер и во сликарскиот потег и прекурсор за експресионизмот! – стил во кој авторот го изложува движењето на својата четка и во кој намерно е видлив процесот (динамичното), а не резултатот (статичното). Процесот како тема, но и како метод, ќе стане максимална опсесија на визуелните уметности на дваесеттиот век, а веќе во втората половина на векот, филмот, како нова синкретична уметност, повторно поради својата двигателност, ќе ја убие пред сè фотографијата, па ако посакате, и сите други уметности.

НИЧЕ И МОДЕЛОТ НА ДИНАМИЧЕН УМЕТНИК

Динамизмот кај Ниче се согледува во дарвинистичкиот пристап што го има тој кон филозофијата – човекот е трансформација во натчовек, животот е пат (процес) на волјата. Кај него дихотомијата статично – динамично е и дихотомијата свет (механистичко) – живот (органско). Интересно, но Ниче динамичноста му ја припишува на конечното и на смртното, т.е. на животот, а не на светот, кој пак е вечен и здодевен како и Бог – кој е затоа „мртов“!

Моделот на уметник е исто така динамичен. За Ниче музиката е вистинската уметност, односно ритамот, кој го поседуваат пред сè поетите. Така, вистинска литература би била поезијата во проза (каков што е, впрочем, романтизмот на еден Гете). Во „Така зборуваше Заратустра“ творецот е опишан како „ѕвезда што се врти сама од себе“, а за филозофите ќе се рече: „Не би знаел што би можел повеќе да посака духот на еден филозоф од тоа да биде добар танцувач“.

Кога би ја знаеле заглавеноста на Ниче со старите Грци, ќе ни биде јасно оти тој „танцувањето“ делумно го презел од Хераклит, кој прв зборуваше дека е универзумот „дете што си игра со песок“. Кога би бил математичар како Поинкаре или како Лоренц, тоа би го нарекол „теорија на хаосот“ – теорија што докажа дека не само што е „лудувањето“ основа на сè туку и дека е движењето нешто апсолутно непредвидливо како и слободната волја што толку остро ја заговара Ниче.

Да не ја заборавиме и неговата поделба на дионизиска (Ерос) и на аполонска уметност (Танатос), оти дионизискиот уметник е токму оној динамички ѕвер што го слави движењето. А современиците на Ниче тоа и го правеле. На пример, во музиката на деветнаесеттиот век првпат постои раздвижување на ритамот и на тапаните во оркестарот – кај Вагнер, а конечното ослободување и кулминацијата на ритамот се случуваат во дваесеттиот век, со џезот, со рокот и секако – со електронската музика.

РЕШЕНИЕ НА ДИХОТОМИЈАТА СТАТИЧНО – ДИНАМИЧНО: „ЕЛЕКТРОНСКИ ОБЛАК“

И конечно, дури во дваесеттиот век науката покажа дека статичното и динамичното биле дел од една иста каша, од една трансформација од статично во динамично, која е видлива и кај еден обичен електрон. Кога светлосен бран ќе биде пуштен на површината на едно тело, тој предизвикува емисија на електрони: тогаш, што е светлината – материја (статично) или енергија (динамично)? За да ја објасни оваа мистерија, Ајнштајн прв го предложува постоењето на фотони – честички на светлината, кои имаат двојна природа: материјата е истовремено и бран и честичка – истовремено стои и се движи. Тоа се гледа и кај електронот, кој движејќи се толку бргу околу јадрото на еден атом создава Божји облак (наречен „електронски облак“), односно мало електрично поле.

Подоцна, идејата за двојната природа на материјата, која се претвора од честичка во бран, се покажа како точна и во равенките: Е = hf на Планк и E = mc2 на Ајнштајн, каде што се енергијата и масата во вечна трансформација, а зависни од светлината. Зар не се тоа Македонците – децата на Сонцето, тие зависници од светлината – единственото апсолутно нешто во универзумот? Како што рече и учителот Буда: „само промената останува иста“.

Сакате уште? Во 1994 година новата „String Theory“ („теорија на низата“) ја потресе физиката: професорот Леонард Зискинд, заедно со група научници, тврди дека е најмалата единка на универзумот мала врвца, папок, жица што немирно вибрира, а дека од нејзините различни вибрации се раѓа разноликоста на светот: прво како бран, а колку е погуста – и како материја. Ах, и Ван Гог знаеше така да трепери на своето платно цртајќи немирни неба или свиени крошни во пејзажите. Сè дур не се искине платното.

За крај, „класицистичките“ и „барокните “ фази што постојано се алтернираат во уметноста се само дел од една непрекината трансформација, во која се први класичните, а потоа барокните. Тие,

барокните, квалитативно и квантитативно ги содржат класицистичките – оти се нивни крај, сè до појавата на нова уметничка школа и нови вредности – и на нивниот барок, постмодернизам. И одново и одново…

Глеј, светот е динамичка мелница или структура, смислата е и не е процес, не битисува ништо што мирува. Глеј како се тресе и најмалиот атом во срцето на материјата – зарем не е статичното само едно привремено одморање?