Лидија, по „Стале Попов“, твојот роман „Резервен живот“ ја добива и Книжевната награда на ЕУ. Со радост ја примивме таа вест. Верувам дека е прекрасно чувството кога гледаш дека некој го препознава она што го создаваш.
Чувството е убаво, но ниту една награда не е поважна од тоа да се чита книгата. Книгата што не се чита всушност не постои. Една ваква награда е основана токму за да ја направи книгата достапна до што поголем број читатели – како поттик европските издавачи да се решат да ги објават наградените книги што поинаку можеби не би влегле во нивниот издавачки фокус. Од таа гледна точка, наградата ме радува и верувам дека ќе му донесе на „Резервен живот“ повеќе читатели и на повеќе јазици.
Што претставува за тебе чинот на создавање? Како пишуваш? Колку е пишувањето роман занает, а колку е чин на вдахновение?
Започнува и тече како чин на вдахновение, но бара и занаетски вештини, трпеливост, самодисциплина, стол со добар потпирач, разбирање и поддршка од домашните, време, време и време. Пишувам постојано, но фрагментарно – на ливчиња, во тефтери, во тетратки. Прашање на одлука е кога ќе седнам навистина да го напишам и напишаното и ненапишаното, особено кога станува збор за роман. Чинот на создавање е еден од најсреќните мигови во мојот живот дури и тогаш кога ги пишувам најтажните реченици и стихови. Ме исполнува со примордијалната радост да се роди Нешто од Ништо, чувствувам како под моите прсти се раѓа нов свет со сопствени законитости и длабочини. Кога го пишував „Резервен живот“, бев во константна состојба на возбуда, срцебиење, духовен немир, но и на блаженство; додека је плетев приказната, ме обземаа противречни чувства: истовремено трагизмот на приказната ми длабеше во душата, а самиот чин на раскажување ме исполнуваше со среќа.
Колку те инспирира стварноста што ја живееш? Потребно ли е воопшто да се измислува некаква поинаква стварност или оваа надвор од фиктивниот свет е доволна за да се напише роман?
Стварноста е непресушна инспирација и понекогаш толку несфатлива, апсурдна и нереална што, според содржината, личи на фикција и како одвај да чека да се пресели во форма на уметничко дело. Сепак, пишувањето е создавање нова реалност, книжевна, во која и ликовите и настаните повеќе му подложат на мерилото за веројатност одошто на она за вистинитост. Стварноста е сурова материја и ја гледа и ја забележува секој од нас, но не може секој и да ја претвори во уметничка приказна. Во мене стварноста се таложи како бигор, ме исполнува со зачуденост, возбуда, страв, хумор и, воопшто, со интензивни чувства, толку потребни за книжевна креација. Страстна набљудувачка сум на животот и на стварноста, од мала сум ѕурела во секого и во сешто, и ден-денес не се чувствувам непријатно да застанам и да гледам во некого или во нешто со отворена уста од зачуденост, стварноста за мене е кутија без дно, преполна со живот и со смрт. Ја чувствувам на својата кожа – тогаш, како да не пишувам за неа?
Создаваш ликови што се физички бележани и одбираш да ги сместиш во паланечко Скопје кон крајот на минатиот век. Тие се маркирани дури и со своите имиња, кои се необични за своето време. Дали ова ти изгледаше како полн погодок за нивната бележаност да дојде до израз? Дали воопшто размислуваше да ги сместиш во некоја друга средина, во некој Њујорк, Лондон или во кој и да е друг велеград? Што ќе се случуваше со нив тогаш?
Нема паланечки и непаланечки места, и во Њујорк или во Лондон има населби, маала, улици во кои луѓето живеат на малограѓански начин. Малограѓанштината е ментална структура, духот на паланката е духот на оние што ја носат, ја негуваат, па дури и ја развиваат паланечката логика на живеење, во која се прпелкаат и повеќе ликови од мојот роман. Го избрав Скопје за топос на романот (со Лондон во втората половина од книгата) затоа што Скопје, како мој најдолг животен простор, можам да го идентификувам со најмногу карактери на луѓе што ги (пре)познавам, со конкретни географски одредници, со најголем број слики и фантазии што сум ги доживеала, со најмногу прототипови на, пред сѐ, споредните ликови. Злата и Сребра може да живеат каде било, па дури и да се викаат како било – нивниот локален простор сепак ќе содржи нешто од универзалниот затоа што домашната средина и средината во која живеат веќе си имаат свои константни елементи што не може да ги смени цивилизацијата како таква. Секако дека имињата-носители на драгоцени метали, Сребра и Злата, имаат своја симболика, но поважна од тоа е нивната целокупна животна слика, која е огледало на едно време и на еден простор, кои, пак, може да се пронајдат и во некои други времиња и други простори.
Зошто одбираш Злата да ја раскажува приказната за Злата и за Сребра? Дали светогледот на Злата е поблизок до светогледот на Лидија Димковска?
Сребра во романот сака да стане адвокатка, а Злата писателка. Иако се сијамски близначки, нивните светогледи се мошне различни, како и нивните желби, соништа и потреби. Да ја раскажев приказната со гласот на Сребра, ќе требаше да раскажам доста сува фактографска приказна, повеќе новинарска или публицистичка одошто книжевна. Сребра со својот практичен ум уште од мала знае што сака – еднаш да се одвои од Злата, и тоа во Лондон, и тоа и го постигнува, но за жал, по цена на сопствениот живот. Злата, пак, за тоа повеќе мечтае и сонува, размислува, анализира, филозофира, си ги поставува егзистенцијалните прашања типични за чувствителните луѓе и не наоѓа одговор на нив. Злата е апсолутно поподатлива да ја раскаже нивната приказна бидејќи знае да го литераризира животот. Сребра би напишала добар коректен Curriculum vitae на нивниот живот, но тој би бил доста краток и не толку интересен колку една приказна раскажана во манир на роман. Како писателка секако дека можев да ја раскажам приказната на Сребра и на Злата преку гласот на Злата затоа што како писателка можам и да ја разберам и да ја почувствувам.
Злата има порив за пишување, но тој порив не може да го оствари поради тоа што крај себе ја има Сребра. Неопходна ли е самотијата за да се создаде свет?
И Бог, кога го создавал светот, бил сам. Но, парадоксално, можеби затоа и го создал, за да не биде повеќе сам. И на писателот му е потребна самотија за да пишува, потребно му е празно време, а често и празен, само негов простор, сопствена соба, за да може да се повлече во себе и да се „смири“ до онаа точка кога од него ќе избие сиот творечки немир што ќе се претвори во книжевно дело. Моето искуство, особено пишувајќи го „Резервен живот“, ми покажа дека во самотија што не се мери со часови пишувам многу поинтензивно и побргу, како во треска. Додека го пишував романот, имав три книжевни престои во странство, во кои повеќето време бев сама – во Лондон го започнав, во Грац го развивав, во Салцбург го завршив – и тоа беа интензивни периоди на пишување, понекогаш и од утро до полноќ. Во меѓувреме, во Љубљана ритамот на пишување ми се забавуваше, па пишував тогаш кога практично бев слободна, кога ќерка ми беше во градинка. Но за мене беше интересно искуство и тоа што, тогаш кога ќе почувствував дека треба да продолжам или да се вратам на некое место во романот или да додадам нешто, тоа можев да го направам во сите можни услови и неуслови. Мислам дека поривот за пишување е далеку поважен од самотијата потребна за пишување.
Постои ли можност приказната за Злата и за Сребра да се толкува како приказна на еден единствен подвоен субјект? Дали може да се толкува како приказна за спрегите што човек ги носи во себе? Дали е оваа приказна и потрага по некаков монизам и победа над дуалноста?
Може да се толкува и така, но тоа е работа на критичарите. Додека го пишував романот, Злата и Сребра се развиваа онака како што сакав јас, но истовремено и онака како што сакаа самите. И ликовите во романот имаат своја автономија на избор, просто неверојатно е како сами си ги влечат или барем се обидуваат да си ги влечат судбинските конци, па некогаш буквално ги оставав тоа да го направат за да видам до каде можат да стигнат. Како различни карактери, иако не во координатите на црната и на белата боја, како личности со различни желби, соништа и размислувања, но поврзани преку најголемата егзистенцијална потреба – да се одвојат една од друга, сигурно се дополнуваат една со друга и можат да творат подвоен субјект, но замислете тоа да е навистина еден лик: од толку многу сличности и различности би бил бомба што може да експлодира и да го уништи дури и резервниот живот.
Што пишуваш сега? Што ќе биде следното нешто што ќе го објавиш? Дали можеби следува поезија?
Веќе размислувам за нов роман, но мислам дека попрво ќе се случи нова поетска збирка. А во мигов ми се чини најважно да го завршам преводот на романот „Некропола“ од словенечкиот писател Борис Пахор, за страданијата во концентрационите логори чиј сведок бил и самиот писател, кој годинава наполни 100 години и е веќе неколку години словенечки кандидат за Нобеловата награда за книжевност.
Разговорот го водеше: Ѓоко Здравески
