Постојат прст и плева беспрекорни определби за тоа што е поезија. Ама што е неизречливото? Сосема е разбирливо што на тоа прашање нема добар одговор. За филозофот е доволно да постави граница помеѓу она за што може и она за што не може да се зборува, со препорака што упатува на внимателност и на молчење. За теологот, неизречлив е Бог; макар што и Бог има нескриено интересирање за јазикот и повеќе добри причини со него да се служи, за што сведочат мноштвото наводи со кои се служат неговите пророци и проповедници. Како поетите го гледаат проблемот? Тука погаѓањата се неисцрпни, од старата книжевност до денес. Често теоријата копнежливо се врти околу нешто што се опира на исказот, на описот, на досегот; нешто што поетската творба не би успеала да го опфати, а притоа тој неуспех да не биде предизвикан од некакви творечки слабости. Обичните смртници што сакаат да се залетуваат и да грешат, ќе си дадат себеси право теориските поставки од тој вид, барем оние што не тргнуваат строго од божествената природа на вдахновението, да ги наречат мистификации. Тоа се оние изнудени мистификации, кои се понекогаш многу привлечни, убедливи и поттикнувачки, ама се мистификации. Додуша, мистификацијата е составен чинител на поетската постапка или може тоа да биде; но ова е нешто друго. Ова е просто ставање три точки таму каде што се губи почвата под нозете за да се побегне во некој спасоносен образец.
Склоноста кон обрасците особено ја покажуваат извесни критичари, поставувајќи го своето омилено прашање: што сакал поетот да каже? Тоа прашање, во зависност од аголот на набљудување, и не мора да биде неумесно, особено не ако се има предвид колку современите средства за општење секојдневно нѐ опсипуваат со најразновидни споредби што сме навикнале да ги примаме здраво за готово, додека во поетската функција сѐ уште им пристапуваме со неверување. Од друга страна, она што со сигурност се знае за поетската замисла се сведува на помал број скромни факти, што е, меѓу другото, случај и во некои други области. Од Платон наваму немаме многу дознаено за потеклото на таканареченото вдахновение ниту за раѓањето на поетскиот исказ. Кога ќе стигнеме до начинот и до формата, тука сме на коњ; ама дотаму главно тапкаме во место и ја објаснуваме поезијата служејќи се со поетски слики, како што приближно и она дрво во „Ветровите“ на Сен-Џон Перс „мрмори со мрморење на слепороден“. Дури и повеќе, не располагаме со доволно сигурен механизам од прва да обезбедиме позитивна примена на правилата со кои доброволно се ограничуваме; умееме да предвидиме извесни несакани последици што не сме во состојба однапред да ги осуетиме. Сите тие тешкотии произлегуваат и од самата природа на јазикот, кој кажува и помалку и повеќе од она што сме наумиле да го соопштиме, а понекогаш и нешто што не ни паѓало ни на крај памет.
Модерните поети, на кои суштественоста и густината на изразот им биле меѓу првите грижи, а кои притоа настојувале да размислуваат и како читатели, до гуша пливале во такви тешкотии знаејќи дека им се опираат, но и дека со нив никогаш не се излегува накрај. И не само тие. Меѓу поетите и меѓу теоретичарите на поезијата отсекогаш имало такви што имаат чувствително сетило за опасноста што оттаму им се заканува; сетилото ги опоменува, ги здрмува, ги трезни, а понекого и го распаметува, потполно и неповратно. Дилетантите се, меѓутоа, кога станува збор за проблемите на поезијата, многу посоодветни за пример: кај нив е сѐ како на дланка. Дилетантот воопшто не е свесен за вистинската опасност, но затоа без престан фантазира за спасот. Повикувајќи се на Хедерлиновиот стих како во него да не станува збор за Бога, туку за поезијата, би можеле да забележиме како дилетантот не согледува дека изгледите за спас растат дури со откривањето на размерот на опасноста и со размислувањето за неа. Па, и кога ќе сфати дека опасноста е тука, пред него, дилетантот со неа се соочува наивно, како со своја лична неволја, не поимајќи во што се вплел и со што треба да се носи, туку само гледа што побргу да исплива на другата страна. Морам да напишам дека јас го гледам тоа, вели тој и се фаќа за работа. Тоа е трогателно и во тоа меѓу него и Хомер нема тукуречи никаква разлика. Ама во тоа е и сета сличност. Да не постои таа одважност на напорот, којзнае, можеби сѐ уште би се цртале ирваси по пештерите.
Дилетантот, дотолку повеќе, се наоѓа во извесна предност, дотолку што му е по волја да се потпре на сето читачко искуство стекнувано во меѓувреме, вклучувајќи тука и сѐ што ги расветлува Хомер и неговиот труд. Па, сепак, нема да може да проникне во магијата на определени одломки, како што е да речеме онаа за плачот на коњот на Патрокло; а самиот нема да биде кадарен за ништо ни оддалеку слично. Затоа што тој се труди да пишува за нешто што видел наместо да настојува да согледа за што пишува. Затоа и е дилетант. Како и приборот за пишување, јазикот за него е средство со кое меѓу своите четири ѕида, според своето видување, смее неказнето да се служи. Пренебрегнувајќи дека поетите не се служат со јазикот, туку дека му служат на јазикот, тој себе тука се бара во улогата на господар. Фразеологијата допушта некој да владее со јазикот, ама тој израз е далеку од буквалното значење. Вистински да се владее со јазикот би значело во секој час да се имаат на услуга целокупното искуство, паметење и фантазија, нешто налик на Борхесовата Вавилонска библиотека. На дилетантот, пак, претставата за јазикот во поетска употреба никогаш не дејствува вознемирувачки и обеспокојувачки. Тој би го набљудувал оној лав од Стивенсовата песна како спие на сонце со муцката во шепите, не помислувајќи дека тој лав може да убие човек. Поезијата е опасна разорна сила, предупредува Стивенс (Wallace Stevens, заб. на прев.); едно е да ѝ се воодушевувате на растојание, а друго е да се фатите за гуша со неа. Поетите на модернизмот добро ја обновија таа стара лекција, сфаќајќи дека со јазикот нема шега; дека чекорењето на тоа животно е тежок и неизвесен потфат. Неизречливото тука за миг им се покорува на најхрабрите, држејќи им ја главата во својата челуст.
„Тагата не можеш да ја опишеш“, вели Матиќ во „Багдала“. Тој исказ исто така се вкоренува во секојдневниот говор, каде што сме навикнале да слушаме како е изгледот на некого или на нешто неописливо тажен. И покрај тоа, во поезијата, во врвната поезија, од памтивек се тагува. Споменуваниот плач на коњите на Патрокло или маката на Пријам, па страдањето на Едип, болката на Лир, жалоста на мајката на Југовиќите, на примерите им нема крај. Или да ја земеме немата тага, онаа што го одзема здивот, која пустоши и сотира. Ама и тогаш, кога не се пишти со речитост, зарем не постои секогаш некој најкраток увод во лелекот, едно што ќе правам сега во кое без остаток се содржи сѐ? Или неописливи може да бидат и други, повесели состојби и чувства, озарување, милина? Поетите не се занимаваат толку со самите чувства колку со нивните причини и последици, вбројувајќи ја меѓу последниве пред сѐ вербалната активност на своите јунаци. Ако може да се каже дека чувствата се предјазични појави, поетските замисли тоа секако не се. Тие се согледливи само како јазични факти. Колку и да задираат во областа на ирационалното, нема поетски претстави надвор од зборовите; помалку или повеќе погодени, долго барани или просто зборови што свенале. Сето друго е мрак од матката, заклучно со психолошката или дури и со физиолошката подлога на побудите на поетскиот говор. А тогаш, било тоа во потера по неизречливото или покрај неа, некои претстави се разбирливи и целосни, додека други се сами по себе магловити, штрбави, недовршени или расфрлени, без оглед на влијанието на различните недостатоци што би ја следеле поединечната употреба на јазикот на патот од замислата до остварувањето. Модерниот поетски експеримент, од Маларме до Целан, покажува дека поетите, колку и да се радикални во обновата на постапката, немале намера да се оддалечат надвор од границите на јазикот и да се најдат во некој вид темен вилает што бездруго би го напуштиле со вакво или со онакво каење: тие само се стремеле кон тие граници, разновидно подготвени и опремени, ама со бескрајна доверба токму во можностите на јазикот.
Валери, кој за сѐ умеел да просудува без крупни зборови, ама и без предрасуди и без стравопочит (со исклучок, можеби, кога пишувал за Маларме), има еден запис од млади години каде што расправа за негативноста на убавото. Тука тој така патем, од нога, го поставува и го разрешува проблемот, сметајќи дека проблемот на неизречливото всушност не подразбира чисто отсуство, туку недоволност на зборови. Неизречливото е тоа за што ни „недостасуваат зборови“ за да го искажеме, вели тој; и со тоа јасно и недвосмилено укажува дека неизречливото би морало да биде содржано во самиот уметнички израз, дека е тоа дотолку повеќе и цел на поетската и на книжевната постапка. Затоа што книжевноста настојува, смета тој, преку посредство на „зборовите“ да оствари „состојба во која недостасуваат зборови“. Неизречливото, значи, не е својство на нешто определено, туку само впечаток: илузија што треба да го обвие она со што се занимава поетската творба, па, на крајот на краиштата, и самата неа.
Да се обидеме оваа сјајна мисла, поткопувачка во однос на толку претходни конструкции и постулати, да ја разгледаме од аголот на сличноста и на разликата меѓу поетот и дилетантот. Изгледа како тие двајца асимптотски да се приближуваат еден кон друг, првиот сакајќи, а другиот не сакајќи, при што двата чина водат кон создавање впечаток дека недостасуваат зборови. За среќа, тука се отвора и непремостливата провалија помеѓу нив двајца и ги дели на прашањето кои зборови треба да недостасуваат. Можеби токму тие зборови што недостасуваат, кои ги има толку многу кај поетот, а толку малку кај дилетантот, ни помагаат да согледаме во што тие неотповикливо и безнадежно се разликуваат. Малечок доказ во прилог на ова би претставувало и очекувањето помош, која на дилетантот, според неговото сфаќање на работите, може да му се даде со укажување на тоа што му недостасува на неговиот текст: неподготвен да изостави што било што е вишок, тој долго се двоуми и се колеба за со тешко срце да се покори и да ја прифати предложената интервенција со расположение на болен што треба да изгуби некој дел од телото. Ама да го препуштиме на неговите недоумици за да се вратиме на мислата на Валери. Изведена на основите на малармеовската логика, наклонета кон парадоксот, таа заедно со проблемот за составот и за дејствувањето на поетскиот говор премолчено го вклучува во расправата и проблемот за читателот. Впрочем, кога и да се спомене јазикот, тоа во извесна смисла води, ако не кон појава на читателот, тогаш барем кон надвиснувањето на нечија сенка над текстот. Ако тој некој и самиот не е дилетант, нема да биде отповеќе смела претпоставката дека дури во областа на вака сфатеното неизречливо се соочуваат најнакрај сами, без посредник, поетот и читателот. И тоа, се разбира, би била само една од претпоставките што ги предизвикува оваа мисла. Но и без тоа, доволно е тоа што таа, пресекувајќи го прастариот јазол, ја укинува тајната, притоа не смалувајќи ја привлечноста на нејзиниот предмет, што не би можело да се каже за некои денешни теориски интересирања што под растечкиот притисок на ученоста се упатуваат кон сѐ позаобиколни и позаплеткани патеки.
Превод од српски: Ѓоко Здравески
Извор: Borislav Radović, Ponešto o pesnicima i o poeziji (Službeni glasnik, Beograd: 2011)
