Конкретна потврда за Рациновата посветеност вистината не се само поетските слики во стихозбирката „Бели мугри“[1] преку коишто поетот ја отсликува вистината, односно реалноста на неговото време, ниту пак само некои од размислите и ставовите изнесени во двете Рацинови студии за Хегел и во студијата „Драговитските богомили“, туку и Рациновите текстови од областа на книжевната критика во коишто Рацин не дава само вредносен суд за делата коишто се предмет на неговиот интерес, туку и отворено и мошне уверено полемизира со оние коишто пред него дале оценки за истите книжевни дела или пак со самите автори, односно со нивните ставови и гледишта. Самиот полемички дискурс, имплицитно, а во конкретниов случај, понекогаш и експлицитно укажува на залагањето за некои вистини или за некои пристапи коишто овозможуваат пообјективни или според Рацин – повистинити гледишта и констатации.
Во неговиот критички приказ за полемичката книга „Скидање маске“, објавена во Загреб, во 1931 година, Рацин потенцира: „Вистина, актуелност на денешнинава не е баш книжевноста, секако. Но значи ли тоа дека и покрај тоа книжевноста е некоја ’terra incognita’ и дека писателите се така далеку надвор од таа актуелност? Ќе се земе ли предвид дека особено најмладите се тие коишто сакаат да заседнат на изворите на општествените противречности и дека овие, пак, се суштински за понатамошниот развиток на општеството, – тогаш ќе се увиди од каква револуционерна или реакционерна важност е нивната дејност и положба на едно правилно гледиште“[2]. Оттаму, неговата посветеност на книжевната критика и полемичката интонираност на неговите критичко-есеистички текстови, во одредена мера, најверојатно се резултат и на неговата свесност за потребата од заземање правилно гледиште за/во книжевните дела, што во тој актуелен миг ќе овозможи книжевноста да не биде надвор од актуелноста, но да не биде и нејзина жртва.
Поконкретно, ако се сублимираат Рациновите ставови во однос на пристапите во и кон книжевното дело, се доаѓа до констатација дека литературно-есеистичката мисла на Коста Солев – Рацин е резултат на амбицијата во периодот меѓу двете светски војни да се супсумира и естетички да се осмисли и уметничката и критичарската практика. Токму затоа, во оваа пригода, ние нема да се задржуваме на оценување на Рациновите критички судови за конкретни дела, туку нашиот интерес го насочуваме кон Рациновите ставови за уметничката и критичарската практика и синтезите коишто Рацин ги воспоставува меѓу нив и вистината како специфична категорија којашто според него, во извесна смисла го засега и чинот на создавањето, и чинот на вреднувањето на книжевното дело. Можноста за вакви сублимирани согледби ни ја дава самата структурно-содржинска поставеност на текстовите во кои критичкиот суд за делото претставува иницијална каписла за изложување на Рациновите ставови и гледишта во поширок книжевен и во извесна смисла теориски контекст и надвор од самото делото.
Од една страна, во однос на постулирањето на критичко-есеистичката свест за делото и литературните појави, евидентна е Рациновата заложба за антидогматски критичарски и интерпретативен пристап. За нас не е откровение дека ослободувањето од стегите на догмите е еден од предусловите за пообјективни согледби и за доаѓање до вистина којашто за разлика од догматските е подложна на критичко проверување и треба да се темели на изложено тврдење коешто се потпира на конкретни докази. Оттаму, имајќи предвид дека во конкретниов случај, Рацин се залага за вистината којашто ја интересира книжевната критика, можеме да констатираме дека всушност, заложбите на Рацин се насочени кон формулирање некаква теориско-критичарска апаратура применлива и врз дотогашниот македонски книжевен корпус, со којашто критичкиот суд за книжевното дело пред сѐ ќе се потпира на конкретни докази коишто се наоѓаат во самиот книжевен текст и нема да Бидат зависни од волјата и личните светогледи на критичарот. Согледано од денешна перспектива, во еден поширок европски контекст, ваквите обиди на Рацин за доаѓање до патот којшто води до една издржана, проверлива вистина за вредноста на книжевното дело не се новост, ама ако се има предвид дотогашниот развој на македонската книжевност, сепак, во нашата средина претставуваат значаен исчекор кон преосмислувањето на критичкото читање на книжевниот текст.
Но, Рацин, не само што се залага, туку во своите текстови и практично го применува антидогматскиот критичарски и интерпретативен пристап кон книжевното дело. Конкретно, тоа може да се увиди и во неговиот есеј „Реализмот на Анѓелко Крстиќ“ којшто е пронајден во неговата оставнина и којшто можеме да го издвоиме како критички текст во којшто Рацин најмногу се залага да го аргументира својот критички прочит. Но, да го аргументира книжевно, а не догматски или идеолошки, без простор за субјективност. Несубјективноста, во конкретниов текст, тој ја демонстрира и преку посочување не само позитивни оценки, туку и конкретни пропусти во романот „Трајан“ коишто ги аргументира со конкретни барања од книжевниот текст, односно од книжевната постапка.
Впрочем, неговите заложби за антидогматско критичко читање на книжевните текстови, Рацин ги искажува во рамки на текстовите во коишто говори за конкретни книжевни дела, во рамки на полемизирањето со ставовите коишто за нив ги искажале негови современици и коишто според него, не ја претставуваат вистината за вредноста на книжевниот текст. Како конкретни примери за ваквата Рацинова постапка се издвојуваат неговите критичко-есеистички текстови: „Анѓелко Крстиќ пред судот на Ж. Пламенац“, „Уметноста на работничката класа“ и „Блазирани глупости за насмевката на Мона Лиза“.
Имено, отворено и жестоко полемизирајќи со Пламенац во врска со неговите ставови и оценки за творештвото на Анѓелко Крстиќ, нарекувајќи ги „безапелациони критичарски осуди“ што наводно се објавуваат во името на „најпрогресивната идеологија“, Рацин го демаскира и го жигосува вулгарно-социолошкиот метод „на разбирање и оцена на едно уметничко дело“, ја осудува Пламенчевата карикатурална анализа укажувајќи на „апсурдот до кој се доаѓа со примената на методот на вулгарната социологија во уметноста“, за на крајот, категорично и недвосмислено да констатира: „Гледајќи во уметничкото дело на еден писател само реализирани идеи на едно време, критичарите, биле тие ’одлево’ или тие ’оддесно’, секојпат кон тоа дело се однесувале потврдно или одречно, според тоа која идеја во делото им се допаѓа, пренебрегнувајќи ја на тој начин објективната вистина што се наоѓа во него. Ако на пр. Д. Фртуниќ го глорификуваше Крстиќевиот ’Трајан’ како манифестација на националната идеја, гледајќи во него еден свет од идеи блиски до критичарот, нашиот Пламенац поради тие идеи го негира Анѓелко Крстиќ“.
Со други зборови, критикувајќи ги оценките на Пламенац, но непоштедувајќи го ни Фртуниќ, Рацин се залага во пристапот на книжевниот критичар, субјективниот фактор да биде сведен на минимум, што и на современ план претставува вистински пат за доаѓање до вистината за уметничката вредност на книжевниот текст. Поконкретно, Рациновите заложби се насочени кон она што денес е недопустливо во критичарската практика: потценување или незабележување на естетските квалитети со коишто се одликува книжевниот текст, поради догматски или идеолошки побуди. Оттука, иако во извесна смисла, суштински е наклонет и кон марксистичката книжевна теорија, Рацин истовремено, во извесна мера и отстапува од неа, по што некои негови размисли се разликуваат од оние на Димитар Митрев којшто во тој период ги пишува неговите први критички осврти.
Од друга страна, неслучајно го употребува и терминот „објективна вистина“, бидејќи тој не се однесува само на вистината за уметничкото рамниште на коешто е позиционирано книжевното дело, туку ја претставува и Рациновата заложба за становиштето дека како реалист, писателот е должен стварноста да ја прикажува објективно, независно од тоа дали она што е доминантен составен дел на таа стварност кореспондира со идеите за коишто тој интимно е определен. Ваквото становите во коешто задира и во сферата на поетиката, недвојбено говори за култивираниот однос на Рацина кон вистината како етичка (а за него, најверојатно и естетска) категорија – нешто што најверојатно се надоврзува и на етичката школа кон којашто е приврзан. Неспорно е дека оваа Рацинова заложба, во уметничката практика и во книжевните теории, веќе одамна е надмината, како што е надмината и самата марксистичка критичарска ориентација (честопати злоупотребувана и премногу слободно интерпретирана и во времето на Рацина), но на извесен начин, рецидивно е присутна и во посовремените теории за дистинкција меѓу авторот и книжевниот текст.
Како историска реминисценција, мошне важен е Рациновиот став дека „писателот, за односите, за животот, за општеството и за самиот човек воопшто, ни ја зборува вистината на еден специјален, уметнички начин“. Поконкретно, иако не дава некаква дефиниција што сѐ теориски иманентно ѝ припаѓа на мислата „специјален, уметнички начин“ , можеме да претпоставиме дека алудира на уметничка конструкција и со ваквиот став се издвојува како тогашна најнапредна критичка мисла во нашиот културен простор.
Но, во односот на вистината и книжевното дело, поопстојно се искажува и во негативната критика за брошурата „Уметноста на работничката класа“: „Единствено правилна теорија на уметноста е онаа што ја сфаќа уметноста не како ’симболичко дочарување на вистината и на стварноста’, туку како специфичен, уметнички одраз на објективната реалност и која во својата вистинска уметност го открива нејзиниот длабок спознајно-културен елемент“. Со ваквите размисли за соодносот на уметноста, вистината и стварноста, свесно или не, Рацин допира до некои од постојано отворените прашања во книжевноста, актуелни уште од Платоновото и Аристотеловото време. Но, во исто време, во однос на категоријата „вистина“ ја надоврзува и категоријата „вистинска уметност“ за која денес сѐ уште се полемизира дали е имагирна или неимагинарна категорија. Очигледно, за Рацина не била имагинарна и наједноставно речено би се дефинирала како книжевност со висока естетска вредност, бидејќи во истиот текст, тој и грчевитио се бори за неа кога го оспорува заклучокот, а воедно и главна теза на авторот Живоин Цветковиќ: „работниците во современи услови на живот не може да се издигнат до ’разбирањето на правата и вистинската уметност’, па затоа во културно-просветните организации требало да бидат воспитувани во духот на ’класната пролетерска идеологија, култура и уметност’. Но, всушност, неразбирање и неспособност за сфаќање на вистинската уметност има единствено кај вакви квази-идеолози на работничката класа, коишто со своите непролетерски теории ја заглупуваат нејзината свест“. Слични се Рациновите размисли и во текстот „Блазирани глупости за насмевката на Мона Лиза“ и тие се уште една потврда на Рациновите заложби книжевноста да не биде жртва на актуелноста.
Покрај сите овие свои вистини за воспоставените синтези меѓу вистината, книжевноста и критичарската мисла, во текстот „Развитокот и значењето на една нова наша книжевност“, Рацин се потврдува и како одличен познавач на тогашните актуелни состојби во македонската книжевност, но и како визионер на она што се случуваше во македонскиот книжевен простор во годините потоа.
Сето ова упатува кон потребата од понатамошни нови навраќања кон критичко-есеистичкото творештво на Рацин, при што истовремено, неговите огледи, статии и прикази ќе се согледуваат и како историска реминисценција и како плодотворен простор за сѐ уште актуелни дијалози во врска со некои теориски становишта за книжевноста и нејзината суштина, којшто би можел да биде искористен и многу повеќе отколку во оваа пригода.
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА
1. Друговац. М. 1987. Појава на македонската критика во: Македонската литературна наука за Рацин. Скопје: Наша книга
2. Рацин. К. 1966. Развитокот и значењето на една нова наша книжевност во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
3. Рацин. К. 1966. Анѓелко Крстиќ пред судот на Ж. Пламенац во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
4. Рацин. К. 1966. Реализмот на Анѓелко Крстиќ во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
5. Рацин. К. 1966. Уметноста и работничката класа во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
6. Рацин. К. 1966. Блазирани глупости за насмевката на Мона Лиза во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
7. Рацин. К. 1966. За поправилно сфаќање на нашето минато во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
8. Рацин. К. 1966. С. М. Штедимлија: Скидање маске, Загреб, 1931 во: Стихови и проза (прир. Спасов, А.). Скопје: Култура
9. Старделов, Г. 1981. Меѓу литературата и животот. Скопје: Култура
