Поезијата на Звонко Маковиќ на македонски
„…Затоа што траеме
толку несигурно, толку кратко,
ништо не ни недостасува освен спомени.“
З. Маковиќ, „Миг на здивнување“ (Прав)
Во 2013 година, во издание на издавачката куќа „Антолог“ од Скопје, а со поддршка на книжевната мрежа Традуки, се појави избор од поетското творештво на истакнатиот хрватски поет, историчар на уметност и есеист Звонко Маковиќ (1947), насловен како Агрегатна состојба. Изборот и препевот се на нашиот поет Никола Маџиров. Ова е прво поцелосно претставување на Маковиќ пред македонската читателска публика, покрај неговите настапи во рамките на Струшките вечери на поезијата или на регионалните конференции во организација на македонскиот ПЕН центар. За својата прва книга песни објавена во 1968 година, Маковиќ ја освоил наградата на Фондацијата А. Б. Шимиќ, а во 2001 ја добива најголемата национална награда за поезија Горанов венец за целокупниот поетски опус. Автор е на десетина збирки поезија; најновата, Меѓувреме, е објавена во 2005 година.
Кој е контекстот на хрватската поезија (литература) на којшто му припаѓа Звонко Маковиќ? Како поет, тој настапува на книжевната сцена на крајот на 60-те и почетокот на 70-те години на XX век, период кога се отвора ново поглавје во развојот на хрватската поезија, кога се преиспитуваат границите на поетското, кога доаѓа до модернистичко оспорување и превреднување на вообичаените лирски концепти, па наспроти дотогашната „сликовна“ или „поимска“ поезија, основна преокупација станува „искуството на јазикот“; со други зборови, јазикот станува активен поетски субјект.
Споменатите промени, Цветко Милања ги опишува како премин од плурализмот на светот кон плурализмот на јазикот, од семантички – кон семиотички организирана поезија. Резултат на тој премин е една нова концептуализација на поетскиот говор која се огледа во превластa на означителот над означеното, на текстот – над светот. Поетскиот јазик не е веќе само медиум, средство за пренесување на пораки, туку простор на искуството во кој поединецот постојано го креира и се обидува да го фати сопствениот идентитет. Таа потрага нема конечен исход, туку претставува еден отворен и незавршен процес. Оваа творечка парадигма е карактеристична за Бранко Малеш, Милорад Стоевиќ, Бранимир Бошњак… (според: Bagić, 2000: 5).
Звонко Маковиќ е, исто така, еден од клучните автори кои придонесуваат за развој и разбирање на оваа парадигма. Според критиката, тој почнува како поет на егзистенцијата, но „драмата на светот“ сѐ уште не е „драма на јазикот“, која ќе се случи дури со четвртата по ред негова стихозбирка, Комети, комети (1978). Единствениот линк помеѓу раната поезија и подоцнежниот опус на овој автор е тематизацијата на зборот, на јазикот. Веќе во својот поетски првенец, Во вените убавината ќе тече (1968), Маковиќ вели: „Мојот збор е единствената моја татковина и само на нејзините закони им се потчинувам“. Алузиите на Мартин Хајдегер и неговата класична теза за јазикот како „куќа на Битието“ се повеќе од очигледни! Споменатата изјава е созвучна и со мислата на нашиот Блаже Конески за јазикот како „единствена наша сигурна татковина“.
Во збирката Комети, комети, конкретно во песната „Porgy & Bass Band“, инаку воведна песна во книгата, почетните антологиски стихови спаѓаат меѓу најпознатите и највлијателни стихови во целокупната хрватска поезија на крајот од XX век:
„да се лаже, зошто не, и онака зборовите се
произволни; зборовите кои не се нешта,
зборовите кои не се зборови. да се лаже, зошто не…“
Се разбира, глаголот „да се лаже“ овде не треба да се сфати во буквална смисла, туку како поетска интенција да се скроти лагата со лага; парадоксот експлицитно упатува на тоа дека постојат две стварности: јазична и нејазична (предметно-појавна) кои не можат да се поистоветат. Цитираните стихови на Маковиќ се протолкувани како манифестно одречување на веродостојноста на претходните поетски практики (па и на сопствената поетика), а потоа стануваат амблем за препознавање на поетите кои се јавуваат на крајот на 70-те и во текот на 80-те години, чијашто поетска авантура е во основа јазична, сфатена како „лов на неуловливотото“ (да ја употребиме синтагмата на нашиот Влада Урошевиќ).
Можно е уште едно поврзување на поезијата на Маковиќ со современата македонска поезија, кое се однесува на опседнатоста од просторот кај Маковиќ. Лирскиот субјект во неговата поезија се соочува со празнината што треба да се исполни, преку повторно креирање и осмислување на светот околу себе. Алузијата на Богомил Ѓузел и неговата стихозбирка Празен простор (1982) е илустративна за случајната средба на овие двајца автори на некоја бранова должина во просторот на поетската имагинација.
„Пишувам со своето тело“ – вели лирскиот субјект во песната „Писмо“ (збирка Точка на бегството, 1990) на Маковиќ и продолжува:
„Навистина ли пишувам со своето тело?
Или е тоа копнеж што избива надвор,
страсно барајќи место врз
хартиената страница?
Или е тоа едноставно
Ништо,
Празнина,
Кошмар.
Одлука сронета во ситни зрнца,
нерастопени кристали шеќер
заскитани на горната усна.“
За да ги определи границите на креацијата, поетот прибегнува кон мотивот на кутијата која имплицира затворен простор кој може да се пополнува со различен материјал: таа му е соговорник на лирскиот субјект во песната „Златна доба“ (Комети, комети), а на крајот од песната „Кутија“ (од истата збирка), е ставен знак за еднаквост помеѓу кутијата, светот и субјектот:
„што е твојата околина?
мојата околина е кутијата во која се
сместени секакви предмети.
ѝ зборувам на кутијата: ти наликуваш на светот
зашто светот е изграден од кутии
ти си планета зашто планетата е во кутија
ѝ зборувам на кутијата: јас сум кутија“.
Наспроти затворениот внатрешен простор – микрокосмосот, стои отворениот простор – макрокосмос, по аналогија на Волт Витмен: човекот се впишува во просторот, просторот – во човекот. Во стилот на оние бедуини од истоимената песна на Маковиќ (Факти, 1983) кои „летаат на небото“, „ни коњи ни ангели“ на кои ни „ѕвездите не им се рамни“ и кои „го ловат кристалниот воздух, го мерат / времето преку облаците“. Оваа прекрасна поетска слика говори за имагинарен лет во просторот, за бескрајот како гранична точка на човековиот копнеж и моќ за креација.
Оттаму и номадизмот како одлика на поезијата на Маковиќ – на тематско, стилско и жанровско ниво. Потребата од промена, потребата да се биде во постојан транзит, премин, да се биде светски патник, е насушна потреба на секој уметник, воопшто. Номадизмот подразбира лутање, но и осама, потрага по нови искуства, одење по раб. „Се гледам себеси како номад“ – вели Маковиќ во едно интервју. И појаснува: „Кон ништо не негувам некој длабински однос на поседување и припаѓање. Ни спрема сопствената книжевност, ни спрема јазикот, ни спрема татковината. Тоа е нешто што ме детерминира и како човек и како поет. Со оглед на тоа што во таквата своја платформа не пуштам корени, можам по неа лесно да се движам, собирам, отфрлам, да се приклонувам или да не се приклонувам“. И уште: „Најудобно се чувствувам на патување.“ Од Европа ги преферира: Италија, Франција, Германија; а од градовите: Њујорк, Париз, Берлин, Рим, Виена, Прага, неколку градови во Холандија, секако и Загреб, Осиек, Сплит, Истра како целина. Не случајно, една негова збирка е насловена како Точка на бегството.
Подвижноста, динамизмот, акцијата, енергијата – тие се одговор на зачмаеноста, статичноста на духот, меланхолијата, здодевноста со кои, исто така изобилува оваа поезија, во духот на сплинот на еден Бодлер или во духот на современото чувство на бесмисла и отуѓеност (парадигматична е насловната песна на македонскиот избор, „Агрегатна состојба“), но и анксиозност – чувство кое ја бои збирката Страв (1985): „Имам страв што ме надминува, / страв што го стврднува срцето“ – читаме во песната „Гласoви“ (Точка на бегството), која, патем речено, e конципирана како внатрешен дијалог, со свест за сопствената другост, во стилот на еден Рембо и неговата изјава: „Јас, тоа е некој Друг“.
Освен номадизмот сфатен во духот на постмодернизмот, друга типично постмодернистичка постапка и одлика на неговата поетика е раскинот со класичната претстава за тоа што е поетично. Во оваа мошне сугестивна поезија доаѓа до десакрализација на лирското; оттаму и прозаичниот, разговорен израз и поетиката на обичното, секојдневното, баналното (песни „Случка“, „Обични нешта“…), или ориентацијата кон т.н. стварносна поезија. И повторно алузии на нашиот Богомил Ѓузел и неговата книга стихови насловена Стварноста е сѐ (1980). Не се работи за заговарање на некаква естетика на баналноста и тривијалноста, туку за неможноста еден поет (писател, уметник) да се апстрахира од реалното секојдневие. Но, и секојдневната баналност или секојдневието општо, „не е само здодевност, безначајност, повторливост, просечност: тоа исто така е и убавина“ – пишува Милан Кундера во есејот „Моќта на безначајното“.
Како поткрепа на кажаното, еве што вели Крешимир Багиќ: „Поетскиот опус на Звонко Маковиќ е пример на постмодернистички отворен опус. Во него се соединети провокативноста на експериментот и академската смиреност, проекцијата и случајноста, емоцијата и мислата, стиховниот и прозниот поредок, желбата за пронаоѓање индивидуален говор… Противречностите на писмото на Маковиќ се противречности на времето во кое тоа е обликувано – со нив се хранела и во нив се конституирала современата инаквост на поетската имагинација“ (Маковиќ, 2013: 101).
Поетот еволуирал од корисник на јазикот како орудие (средство), во негов творец и господар – сметаат критичарите. Тие разликуваат три фази во творештвото на Маковиќ: првата ги проблематизира клучните егзистенцијални и есенцијални прашања, како што се: битие, време, љубов; втората е во знакот на јазикот како измама, лага (или потрага по поетски константи); додека третата значи заокружување, пронајден лирски јазик и одговор на прашањата (егзистенцијални) од првите збирки: „…Сѐ уште сметам: / присутен – отсутен, тука – таму. / Се разотворам само во памтењето, / како книга, како напамет / изговорена броеница…“ – се вели во песната „Присутност на телото“ (Прав, 1992).
Мотото на збирката Прав е земено од Вергилиева смрт на Брох: „Бев нестрплив во спознавањето… и затоа сакав да напишам сѐ… бидејќи само тоа е поетично“. Се смета дека овој цитат може да стои како амблем на целокупната поезија на Маковиќ, бидејќи е илустративен во поглед на копнежот по тотална песна, песна во која може сѐ да влезе. Тоа е обид да се стигне до поетика преку сеопфатно апсорбирање и повторно пишување, или пишувањето да се сфати како интертекстуална структура. Со таа тотална песна може да се комуницира на различни рамништа, таа може да трае, но и да престане во секој момент – оттаму и поетиката на тишината која станува клучна одредница во поновите збирки на Маковиќ. Кога и зошто поетот (интелектуалецот) молчи? Зар не е тишината исто така, поетски протест против сликата на светот?!
Насилството и смртта како доминантни поетски преокупации, резигнацијата, дезилузионистичката визура на светот типична за XX и XXI век, исто така, наоѓаат свој адекватен израз во поезијата на Маковиќ. Во оваа смисла, Сибила Петлевски ќе истакне: „Поетот и историчар на уметност Звонко Маковиќ ја разоткрива ранливоста и резигнацијата на типичниот инелектуалец на XX век во времето на насилство, кој не гледа никаква можност да развие посткатастрофален идентитет, фрагментиран како фотографија искината на парчиња… Главната моќ на овој акт на естетска резигнација и етичко разочарување е во возбудливата едноставност на книжевниот стил на Маковиќ, кој силно се спротивставува на гласните прокламации кои често ги следат драстичните сцени на насилство и смрт“ (Маковиќ, 2013: 101).
Одговор на таквата визура е можеби збирката Прав – субјектот станува невидлив, се идентификува со молчењето, тој е синоним на оствареното бегство; следствено, Маковиќ го споредува поетското Јас со воздишка, со посмртна маска, со трага на метеор, со зрнце прашина: „Што сум јас? Јас сум тишина“ – вели на едно место. А на друго: „Оти ме нема, оти сум само / светла трага од прав“ (песна „Трагата на ангелот“). Илустративна во оваа смисла е и играта со ливчињата на цветот маргаритка во песната „Светот го гледам со цело тело“: „сум – не сум“, „не сум – сум“. Се работи за десубјективизација на лирскиот субјект кој егзистира помеѓу – како што гласи насловот на една песна.
Клучни зборови кои ја одредуваат егзистенцијата на тоа случајно Јас се зборчињата „помеѓу“ и „но“. Обете имплицираат флуидност, неопредленост, променливост на идентитетот, многустраност, но и постојано преиспитување, недореченост, недофатливост… Во својот поетски есеј „Но“ (Прав) кој има автопоетички карактер, поетот говори за својата прва средба на петгодишна возраст со една иронично-сатирична приказна во слики Макс и Мориц од Вилхелм Буш. Бизарната содржина не го збунувала како дете (двајцата мангупи по грешка биле сомелени во мелницата и нивните остатоци – изедени од патките), туку врвна загатака претставувал сврзникот „но“ (на хрватски „али“), употребен без никава смисла, тотално неразбирливо. Си мислел – во училиште ќе ја реши оваа загатка – но, морал да се соочи со поразителна вистина: се работи за сврзник кој не може да се дешифрира. Подоцна, кога и самиот почнал да се служи со зборови, бездната на неразбирливи зборови – колку повеќе ги учел, усвојувал – толку повеќе се ширела, нешто како фаустовскиот копнеж по апсолутот. Според сопственото сведоштво на Маковиќ, сврзникот „но“ станал клучен збор на неговиот живот. Кога ја споделил дилемата со некој свој пријател – поет, овој му признал дека и тој има мака со „сум“ – прво лице презент од глаголот „да се биде“. Јас сум. Сум. Што е сум? И се отвора бездна како и во случајот со „но“. „Секоја нова песна, секоја нова книга оставаа зад себе пустош. Или богатство. Богатство од непознати, неразбирливи зборови. Во споредба со мојот пријател, јас сум среќник. Патот кон неразбирање на зборовите, јас сепак го започнав со сврзник, а не со глаголот да се биде. Да, тоа би можело да се нарече среќа. Но… што но?“ (Maković, 2000: 28).
Поетскиот предизвик останува отворен. Отсуството на конечни одговори секогаш било и во иднина ќе биде провокација за творење. Навистина, „поезијата ја продолжува убавината на светот, го естетизира светот” – како што запишал францускиот професор Гастон Башлар во својата студија Поетика на мечтаењето (Bachelard, 1982: 226).
Литература:
• Bagić, K. 2000. Je li moguće napisati sve – iz početka? Predgovor vo: Z. Maković, Veliki predjeli, kratke sjene (izabrane pjesme). Zagreb, Meandar, 5-22.
• Bachelard, G. 1982. Poetika sanjarije. Sarajevo, Veselin Masleša.
• Katušić, B. 2000. Slast kratkih spojeva (Hrvatsko pjesništvo na razmeđi modernizma i postmodernizma). Zagreb, Meandar.
• Маковиќ, З. 2013. Агрегатна состојба. Скопје, Антолог (избор и препев: Н. Маџиров).
• Maković, Z. 2000. Ali. Veliki predjeli, kratke sjene (izabrane pjesme). Zagreb, Meandar.
