Алмудена Грандес
Започнав да ја пишувам книгата „Растењето на Лулу“ есента 1987 година. Имав дваесет и шест години и, колку што ме држи сеќавањето, отсекогаш сум сакала да бидам писателка, иако во тоа време, откако започнав неколку десетици романи без да бидам способна да го завршам второто поглавје од некој од нив, мојата верба почна да слабее. Претпоставувам дека работата со која заработував за живот во тоа време беше еден од главните двигатели на моето очајување. Сепак, знам, исто така, дека да не ја работев таа работа во текот на сите тие години, сигурно никогаш немаше да можам да почнам да пишувам.
Од 1982 година, работев како писателка по нарачка – она што во жаргонот на издавачката дејност се нарекува „работа на црно“, „црно“ во мојот случај – во различни издавачки куќи посветени, пред сè, на прирачници, на периодични публикации и на референтни и/или популарни информативни дела, во еден амбиент многу сличен на оној што, во 1998 година, ќе се претвори во сценариото за мојот четврти роман, „Атлас на човечката географија“. Немав фиксен договор и зависев од нарачките што можев да ги фатам некаде. Мојата работа се состоеше во редактирање текстови – текстови под фотографии, дефиниции на термини во енциклопедии, уводни параграфи и кратки написи на кориците, написи на поддршка, синоптички слики, изведени резимеа – она што ќе беше потребно, но секогаш во обем, во стил и во тон што ќе ми го посочи редакторот на книгата. Понекогаш знаев нешто за темата за која пишував, а во повеќето случаи немав поим, но тоа не беше важно. Лепев – имено копирав со менување на лексиката и на синтаксата на оригиналниот текст – сè што можев, а кога не можев, си измислував. Во тој транс, мојата креативност достигна забележително ниво, а тоа сепак, и ова го запишувам на листата свои заслуги, никогаш не ја доведе во прашање мојата работна стабилност. Покрај тоа, моите текстови не беа ни подложени на некоја строга контрола на квалитет, а ниеден од авторите за кои се претпоставуваше дека ги напишале текстовите – затоа што јас речиси никогаш не ги потпишував – не се пожали на моите измислици, ако некогаш воопшто и ги прочитале, во што се сомневам.
Пишувањето по нарачка ме направи писателка, но и ме инспирира и опасно да си удоволувам. Од една страна, ми овозможи да го научам занаетот и ме запозна со секојдневната дисциплина на пишувањето, но од друга, пак, во мене ја омаловажи на неизбежен начин вредноста на она што не можев да избегнам да го сметам за свое пишано дело. Работев по метод на наплата по завршена работа, колку страници ќе предадев, толку страници наплатував и цената на мојата работа – во просек околу илјада и петстотини песети за секој текст од триесет реда и шеесет празни места – не беше некој поттик за вложениот напор. Но, кога почнав да мислам дека нарачката ќе биде единствениот хоризонт што ќе биде отворен пред мене преку тастатурата на компјутерот, се случи нешто што ми поведе еден интимен, таен механизам што секогаш го извлекуваше најдоброто и најлошото од мене.
Во 1987 година, веќе почнав да работам ексклузивно со издавачката куќа „Анаја“ со работни задачи со различен карактер. Наутро одев во прекрасното здание на улицата „Хосефа Валкарсел“ и се посветував на тоа да координирам една збирка туристички водичи. Се разбира, немав цврст договор, никогаш и не сум го имала, но првпат имав своја канцеларија, само за мене, детаљ што ми даде елан во текот на неколку недели и ми овозможи, меѓу другото, да напишам, во оние празни моменти во работното време, голем дел од „Растењето на Лулу“ во една тетратка што уште ја чувам. Кога ми завршуваше претпладневниот дел од работниот ден, си одев дома, а таму се посветував на тоа да ги редактирам, во текот на попладнето, текстовите под фотографиите на Ибероамериканската библиотека, големиот издавачки потфат на куќата во пресрет на помпата од 1992 година, која веќе се насетуваше. Со зборови од тоа време, библиотеката беше моја. Јас се погрижив да ги напишам сите текстови под сликите на сите томови откако се појавила колекцијата и се обидов и натаму да го правам тоа и да ги координирам едновремено и водичите затоа што ми беа потребни пари. Бев заглавена во ужасна хипотека, една од оние хипотеки на осумдесеттите години, и можев да ја плаќам со страшни маки, така што се обидов, но не успеав. Кога стана очигледно дека не можам сè да постигнам, мојот шеф ангажираше уште една редакторка за да си ја поделиме работата. По професија беше новинар, ако добро ме служи паметењето, и беше мажена за еден директор од издавачката куќа, детаљ што, секако, не придонесуваше да биде многу популарна во екипата. Како и да е, беше симпатична и, за среќа, многу бавна, можеби затоа што не ѝ беше грижа за парите, така што едвај ми тргна половина од работата што требаше да ја преземе. Добро се согласувавме, толку што мојата канцеларија беше едно од оние места во кои едно утро намина со шише вино во едната рака и со куп пластични чаши во другата.
Доколку треба себеси да се дефинирам според некоја доблест, не би знаела која да ја изберам. Ниедна од моите доблести, многу или малку, не може да му конкурира по интензитет на мојот дефект, мојот главен грев, на кој без премислување би се повикала за да се дефинирам себеси. Затоа што јас сум тоа што сум затоа што сум горделива. Толку многу, толку исклучително горделива што на таа мана ѝ должам голем дел од својата силина. Горделивоста е во коренот на мојата амбиција и на мојата упорност, горделивоста ме ослободува од моите големи литерарни страсти како што се суетата или зависта – што може да се искусат само кога човек мисли дека другите се на исто рамниште со него, а горделивоста беше и одговорна за голем дел од моите разочарувања, измами, неуспеси и подбивања што сум ги доживеала во текот на животот. Не постои потежок пад од падот на горделив човек, ниту пак постои поголема зачуденост од онаа што горделивиот човек ќе ја почувствува кога ќе падне. Не постои, барем јас не познавам, толку силен поттик колку оној што ги стега забите на некоја огорчена горделива личност.
Таа кутра жена, која не беше за ништо виновна, ме покани да се напиеме чаша вино за да ја прославиме втората награда што ја освоила на конкурс за расказ – мислам дека беше „Златна касичка“, но не сум сигурна, можеби беше под покровителство на Шпански железници – а за мој голем срам, првото место останало празно. Таа беше целата полетна и сакаше да ја прослави наградата, имаше право на тоа, сето право на светот. Но таму бев јас – ЈАС – писателката на куќата, онаа што некој ден ќе пишува, онаа што постојано најавуваше кај кафематот дека само што не почнала да пишува нов роман. Јас, потисната од втора награда на еден испустен конкурс, јас, осудена да гледам и да слушам изрази на туѓ восхит, јас, со полажна насмевка дури и од онаа на Јуда и со толку стиснати заби што почнаа да ме болат вилиците. Тогаш, како многупати во својот живот, врескав со стиснати усни, врескав кон внатре и кон светот во исто време, врескав без да помрднам ниту еден мускул на лицето, но со мускулите на душата стиснати во тупаница.
Ќе видите вие кој е кој, тоа го извикував. И овој пат беше вистина.
Тогаш видоа.
Имав цела фиока полна со први поглавја од романи. Во таа фиока имаше од сè по нешто, проекти за романи за шпиони, за интриги, психолошки романи, романи за деветнаесеттиот век, модерни, смешни, тажни, епски, комични, трагични и еден куп верзии на она што со време и конечно ќе стане почетокот на мојот втор завршен роман, „Ќе те викам Петок“, кој се појави во 1991 година. Во таа фиока, врз која се нафрлив како опседната кога уште го чувствував вкусот на црвено вино на непцето, имаше и половина дузина листови со сведоштва за една младешка љубов, голема и безусловна, од Борис Вијан. Можеби затоа, токму тие листови беа единственото што бев во состојба да го прочитам без да почувствувам незапирлив порив да го искинам. Таа вечер ги срушив сите свои мостови. Таа ноќ, првата епизода од мојата литературна наобразба се симна на улица во кеса за ѓубре. Ги помилував само тие шест листови и верзијата што ми се чинеше најмалку ужасна од случајната средба што ќе ги спои, крај оградата на Ботаничката градина, судбините на едно многу грдо момче и на едно селско девојче што продава обетки од жица во текот на ноќта во една папка што дење му дава изглед на студентка по уметност.
Така, како пејач на фламенко што одеднаш решава по кој образев ќе пее, јас решив да почнам да пишувам „а ла Борис Вијан“. Уште поточно, како Вернон Саливен, псевдонимот зад кој францускиот писател се криел кога ја објавил „Ќе плукам на вашиот гроб“, книга што ми остави силен впечаток кога ја прочитав и што уште ме одушевува и денес, секогаш кога ќе помислам дека Борис умрел на триесет и девет години и без видливи здравствени проблеми, само неколку часови откако присуствувал на приватна проекција на филмската верзија на својот роман. „Ќе плукам…“ секогаш ми се чинеше волшебна поради својот радикализам и поради својата морална двојност, онаа проблематична ситуација на роман што е суров на прво место поради намерната волја на авторот, но исто така, а и пред сè, затоа што однапред смета на тоа дека критериумите за скандал кај неговите читатели нема во ништо да се совпаднат со оние што го инспирираат неговиот скандал и, со сомнеж дека тоа нема ништо да вреди, решава да ја заврши приказната на својот херој – црнец со бела кожа, интелигентен и исто толку гневен, силувач и убиец на русокоси кралици на убавината на Јужна Америка, псевдоаристократска и заглупена, во моментот во кој неговиот труп пристигнува во неговото родно село, велејќи дека „соседите исто така го обесиле затоа што беше црнец“.
Јас не се осмелив да одам толку далеку и избрав поскромен и поостварлив модел, инспириран директно од „Со жените не се излегува накрај“, друг роман на Борис/Вернон/Виан/Саливен, во кој главен јунак е едно снобовско дете и посветен детектив, кој се преправа во женско за да реши еден случај и завршува во канџите на една банда сурови девојки, лезбијки и престапнички. Како и другите дела од серијата, „Со жените…“ осцилира помеѓу црниот и еротскиот жанр, без да се откаже од програмираната суровост што авторот првпат ја формулира во „Ќе плукам на вашиот гроб“. Тоа требаше да биде и моја програма и потеклото на оние шест листови што засекогаш го изменија мојот однос кон она што јас го имав напишано. Единственото нешто што треба да се направи, си помислив, е да се заврти наопаку сижето на романот на Борис. Се чинеше лесно, но не беше.
Јас избрав жена од триесет години, од добро семејство, мажена, но, од очигледни причини, не многу почитувана, и ја сместив во центарот на геј-работничката класа. Дотаму сè беше во ред. Се чинеше оригинална тема и тоа и беше, се чинеше извонреден почеток и можеби и ќе беше, но само ако тргнев од тоа дека никаде нема да ме однесе. Веднаш согледав дека проблемот не е во тоа каде завршува мојот лик, туку во тоа од каде доаѓа, од каков живот, каква историја го довела на едно толку екстравагантно место какво што е она во кое јас сакав да го сретнам. Тогаш требаше да се распрашам за неа. Она што го открив ме заинтересира повеќе отколку почетниот проект. Дури тогаш, месеци откако мислев дека сум започнала да работам на роман, го напуштив хипотетичниот роман „Со жените не се излегувана крај“ и навистина се посветив на пишувањето на „Растењето на Лулу“.
Денес, петнаесет години подоцна, не се каам што така постапив.
Ми се чини важно ова да го разјаснам затоа што веќе подолго време забележувам дека прашањето „За што се кае Алмудена Грандес?“ се повторува со сомнителна зачестеност – многу почесто отколку што можам да откријам во интервјуата што им ги прават на моите колеги – во прашањата на кои одговарам. Затоа, пред сè, сакам да разјаснам дека „Растењето на Лулу“ и натаму ми се допаѓа, и натаму ми се чини дека е добра книга, сигурно најдобрата што сум можела да ја започнам во 1987 година, а пред сè, и натаму ми буди огромна благодарност. Многу малку книги го имаат направено за авторите тоа што оваа книга го направи за мене кога ми ја подари можноста да го живеам животот што отсекогаш сум сакала да го живеам. Ова поправено издание, сакам да мислам и дефинитивно, на овој роман, е, според тоа, резултат на љубов, не на каење.
Немам обичај да ги препрочитувам своите книги откако ќе бидат објавени, но во последниве неколку години имав потреба доста често да ги прелистувам со цел да одговорам на прашањата, понекогаш исклучително прецизни, што ми ги испраќаа по електронска пошта докторандите што биле благородни да работат врз моето дело. Во тој транс, зафатена секогаш со пишувањето други книги што ми се чинеа многу оддалечени од првата, кога ја отворив „Растењето на Лулу“, сфатив дека во некои конкретни аспекти романот не е лошонапишан. Кога на почетокот на 2004 година Антонио Лопез Ламадрид ме потсети дека поминале петнаесет години од 1989 и дека треба да го обновиме договорот што го потпишавме затоа што романот и натаму се продаваше, се соочив со една непоправлива можност да избегнам, еднаш засекогаш, забите да ми се тресат кога ќе прочитам една реченица со шест прилози од ист вид. Тоа е оправдувањето за еден процес во кој претендирав да го исчистам текстот без повторно да ја пишувам книгата, имено да ја поправам без да ставам замки.
Треба, секако, да признаам дека не ми недостигаше волја. Да не бев толку убедена во потребата да бидам верна на сопствениот труд, ќе преземев многу подрастични мерки кај одредени поглавја, ликови и дијалози што сега ми се чинат неподносливи поради својата наивност. Но, речиси по дефиниција, првите романи се наивни. Затоа, Чело и натаму е бисексуална на тој нејзин толку сликовит начин, а Лулу посакува, ни помалку ни повеќе, туку една сцена од „Чудо во Милано“ – филм што го обожавам, од секој аспект – за да го испланира своето фрустрирано враќање дома, пред да се сретне со една проститутка што се тресе од студ пред портата од куќата на Енкарна итн. Вистина е дека извадив неколку фрагменти, обично многу кратки, и додадов други, пред сè за книгата да ги одрази деталите што отсекогаш сум ги знаела, но не сум успеала да ги објаснам првиот пат, или за да им дадам литературна конзистентност на одредени ситуации, но мора да разјаснам дека ова се случуваше само исклучително и кога не се чувствував способна да истрпам одреден вишок претенциозност и екстравагантност.
Општите критериуми што ги прифатив откако внимателно го прочитав романот се малку и прецизни. Извадив една дузина точки затоа што го фрагментираа текстот на непотребен и прекумерен начин – во ниту еден случај немаше потреба да додадам збор за да бидат кохерентни пасусите што остануваат – и можеби стотина прилози за начин, иако би сакала да појаснам, во своја одбрана, дека мојата исклучителна приврзаност кон овој вид зборови била пропорционална со услугите што ми ги вршеле тие во текот на многуте години пишување по нарачка. Еден од првите трикови на професијата што ги научив беше дека дузина прилози поставени на соодветно место вредат илјада и петстотини пезети, кои ги заработував кога ќе успеев текстот да го издолжам да пополни две или три линии на некоја последна страница што не постоела пред да ги внесам нив.
Сега Лулу помалку плаче – „ова девојче е голема плачка“, ми рече Оскар Ладоире, мој стар пријател, кој го прочита романот пред да биде објавен, „цело време плаче… Мислам дека нема доволно растојание меѓу павилјонот на ’Реал Мадрид‘ и ’Нептун‘ за да ги направи сите оние работи што ги прави, а згора на тоа, да има време и да плаче, опиши ја состојбата на нејзиниот дух со помалку монотон речник“. – „Зошто мора постојано да повторува дека е среќна?“, ме праша Франсиско Хавиер Сатуе дента кога го запознав, откако ми направи интервју на „Радио Насионал“ во кое се окуражи да каже, пред кој и да е друг, дека мојот роман многу му се допаднал, „среќна“ е сложена придавка, премногу невообичаена. Доколку се повторува, не добива поголема вредност, напротив, ја губи – и му заштедува на читателот понекоја глупост, но и натаму ги одразува наивноста, ентузијазмот и неискуството на писателката што ја создала и што петнаесет години подоцна уште се разнежува над деталите како што се страдањето на ликот поради количината кафе што се истура додека се обидува да ја наполни машината за кафе со прсти растреперени од носталгија и од нервоза. „Таа машина за кафе ќе ме чини цело богатство“, сега читам и се потсетувам на времето кога се трудев залудно да трошам кафе и се вчудовидувам од она што ни се случило на двете, на Лулу и мене, од тоа време до денес.
Ели е друга работа. Во текот на многу години, чувствував дека сум ѝ должник затоа што не ја обработив како што заслужува, а она што уште повеќе зачудува е тоа што не сум во состојба да објаснам зошто. Кога ја пишував книгата, посветив многу внимание на тоа да ја ослободам од каков и да е призвук на вулгарност, на комичност или на патетика, за да ја преобразам во една пријателка на семејството, мила, верна, секако особена, но исто така и пред сè, нормална. Тој вид трансгресија што мене ме интересираше, сепак, иако мислам дека крајниот резултат ги одрази во прифатлива мера моите намери, не ми овозможи да не ја давам и во машки род. Тој однос не можев да си го објаснам неколку години по објавувањето на романот, мистерија што успеав дури сега да ја одгатнам, откако се соочив со текстот како штотуку да сум го завршила. Тогаш открив колку е тешко да се пишува за некој трансексуалец – самото членување го покажува тоа – во женски род, и до која мера таа тешкотија се умножува кога тоа се случува во еротски роман. Дефинитивната феминизација на Ели е најмакотрпниот и најмачниот аспект со кој се соочив во процесот, дотаму што помислував и дека сум направила грешка што сум се зафатила со тоа. Денес сум задоволна што успеав да го заокружам тоа. Можам само да додадам дека се надевам дека и таа е задоволна.
За „Растењето на Лулу“ многумина имаат кажано многу работи и затоа не можам да се спротивставам на искушението и јас да го додадам своето мислење, иако се осмелувам да тврдам дека со минување на времето и со последователното замирање на првичните ефекти на успехот, кој беше не само бучен туку и сложен до таа мера што во одреден момент се чинеше ќе ме сплеска, значително го измени начинот на кој читателите го прифаќаат овој роман. Со други зборови, би рекла дека веќе со години имам впечаток дека јас работам за „Лулу“, откако, во моментот кога се појави, таа толку ефикасно работеше за мене. Според тоа, сега, кога нема никаква смисла да се вреднува романот како ненадеен, изолиран и сомнителен феномен, мислам дека подобро ќе бидат разбрани моите мислења во однос на мојот сопствен труд.
Убедена сум дека среќата на овој роман се должи, пред сè и на прво место, на приемот што се најде кај една конкретна генерација шпански читатели што горе-долу се совпаѓа со мојата. И покрај спротивставените реакции што се кристализираа во крстоносен поход на еден конзервативен мадридски весник против мојата скромна личност – „не можеш да си замислиш колку ти завидувам“, ми велеше Хуанхо Милјас секогаш кога во тоа време ќе се сретневме, и покрај наводниот скандал што одредени творци на радиофонското мислење се обидоа да го пропагираат без многу успех, тие читатели ја прифатија приказната за Пабло и за Лулу како една сентиментална хроника на сопствената генерација, радикална и во некои аспекти раздразлива хроника, но во други аспекти и универзална. Мислам дека токму тоа генерациско читање на решителен начин го прошири хоризонтот на романот и дојде до многу луѓе што ниту тогаш ниту по тоа се зафаќале со читање еротска литература. Мотивите поради кои романот доаѓа до многу помлади читатели, адолесценти на дваесет и првиот век, се потешки за разбирање, дотаму што не се чувствувам способна да ги растајнам, но ако за нив не важи генерациското читање, потаму од малите политичко-забавни битки што нивните родители можеле да им ги раскажат во текот на неделниот ручек, уште помалку важи читањето на скандалот, она што денес многумина претендираат дека веќе е неисторија.
Романот, исто така, не беше прочитан на ист начин во сите земји во кои беше објавен. Доколку во Латинска Америка и на југот од Европа, од очигледни причини, побуди феномени горе-долу аналогни на шпанските, во други места, особено во скандинавските земји, а во одредена мера и во места како што се Холандија или Германија, „Растењето на Лулу“ и јас се претворивме во изненадувачки производ, речиси егзотичен. За мене таков беше и фактот дека оние што ме интервјуираа и ме прашуваа дали моите сограѓани ме навредувале на улица или дали мојот син имал проблеми на училиште, своите летни одмори некогаш ги минувале во Тенерифе, или на Ибица, или во Ситхес, или во Денија, или во Торемолинос, или во Тарифа, или на островот Кристина. Тогаш ги потсетував дека големиот Кинески ѕид не е во Шпанија, а тие вчудовидено гледаа во мене.
Мојата зачуденост се претвори, од друга страна, во главен елемент на мојот однос кон надворешниот свет. Немав доживеано толку конфузни времиња ниту се бев соочила со толкава прекумерна доза невообичаени искуства. Успехот беше премногу брз и многу сложен, така што, наместо да ми донесе самодоверба, ме исполни со многу несигурност, со парадоксален и извонреден – во буквална мисла на зборот – недостиг на доверба во себе. Но, дури и со преземање на последиците од таквата состојба, моето сеќавање одбива да прифати дека јас некогаш сум изговорила многу од експлозивните изјави што во тоа време ми ги припишуваа. Имајќи предвид дека овој предговор не треба да биде подолг од романот, ќе се ограничам на тоа категорички и дефинитивно да одречам две од нив. Јас, верувајте ми, никогаш не сум можела да речам дека Маркиз де Сад ми е омилен писател, ниту пак некогаш сум рекла дека „Растењето на Лулу“ значи дека мојата книга е самовилска бајка. Последново тврдење, кое потроши реки мастило на другата страна од океанот иако потекнуваше од малку ценета публикација – фактот дека на шпанските универзитети не ги земаат предвид женските списанија кога се подготвуваат библиографиите уште помалку влева надеж – е извадено од контекст од страна на оној што ме интервјуираше, а кому само му напомнав дека жешката и безусловна страст што ги спојува Пабло и Лулу во текот на петнаесет години, без ни малку да згасне, не ми се чини како нешто од реалниот свет, туку повеќе како нешто од самовилските бајки. Тоа произлезе од фактот што во 1989 година јас навистина не верував дека една љубовна историја може да трае толку време, а сега, за моја среќа, знам дека во 1989 година не сум имала право.
