ЗАМИНУВАЊЕ ИЛИ БЕГСТВО?
Ноќта помеѓу 27 и 28 октомври 1910 година во Крапивен¬ската околија, која била дел од Тулската губернија, се случил еден неверојатен настан, невообичаен дури и за едно такво необично место како што е Јасна Полјана, семејниот имот на светски познатиот писател и мислител – грофот Лав Николаевич Толстој. Осумдесет и двегодишниот гроф ноќе тајно се движел од својата куќа во непознат правец, придружуван од личниот лекар Маковицки.
Под будното око на весниците
Информативниот простор во тоа време не се разликувал многу од денешниот. Веста за скандалозниот настан веднаш се раширила низ Русија и низ светот. На 29 октомври од Тула во Петербуршката телеграфска агенција (ПТА) почнале да прис¬тигнуваат итни телеграми, кои следниот ден биле објавени во весниците. „Го добивме известувањето што ги изненади сите за тоа дека Л. Н. Толстој, во придружба на лекарот Маковицки, неочекувано ја напуштил Јасна Полјана и заминал. Л. Н. Толстој оставил писмо во кое соопштува дека засекогаш ја напушта Јасна Полјана.“
За тоа писмо што Толстој го напишал за сопругата, која рано наутро следниот ден го добила од нивната најмлада ќерка Саша, не знаел ни неговиот сопатник Маковицки. Всушност, Маковицки за писмото дознал од весниците.
Најбрз од сите бил московскиот весник „Руско слово“. На 30 октомври во него била објавена репортажа од нивниот дописник од Тула со подетални информации за настанот од Јасна Полјана.
„Тула, 29, Х (итно). Враќајќи се од Јасна Полјана, известувам детали за заминувањето на Лав Николаевич.
Лав Николаевич заминал вчера, во 5 часот наутро, кога сѐ уште било темно.
Лав Николаевич дошол кај пајтонџијата и наредил да ги подготви коњите.
Пајтонџијата Адријан ја исполнил неговата наредба.
Кога коњите биле подготвени, Лав Николаевич со лекарот Маковицки и со неопходните работи што ги спакувале уште во ноќта заминале кон станицата Шчекино.
Пред нив јавал поштарот Фиљка, осветлувајќи им го патот со факел.
На ст. Шчекино Лав Николаевич купил билет до една од станиците на Московско-Курската линија и отпатувал со првиот воз.
Кога утрото во Јасна Полјана станало јасно за ненадејно¬то заминување на Лав Николаевич, настанала голема збрка. Не може да се опише очајот на сопругата на Лав Николаевич, Софија Андреевна.“
Ова соопштение, за кое наредниот ден зборувал целиот свет, било отпечатено не на првата туку на третата страница. Првата страница, како што било вообичаено тоа време, била резервирана за реклами на секакви производи.
„Најдобриот пријател на желудникот е виното ’Сен-Рафаел‘.“
„Ситна риба есетра. Една фунта за 20 копејки.“
Откако ја добил ноќната телеграма од Тула, весникот „Руско слово“ веднаш го испратил својот дописник во куќата во Хамов¬ники на семејството Толстој (денес тоа е музеј на Л. Н. Толстој помеѓу станиците од подземната железница „Парк на културата“ и „Фрунзенскаја“). Уредниците на весникот се надевале дека можеби грофот побегнал од Јасна Полјана во неговата москов¬ска куќа. Но, како што пишува весникот, „во старата господска куќа беше тивко и мирно. Ништо не укажуваше на тоа дека Лав Николаевич пристигнал во старото огниште. Вратата е заклучена. Сите домашни спијат“.
Во потера по претпоставениот пат на бегството на Толстој бил испратен младиот новинар Константин Орлов, театарски рецензент, син на следбеникот на Толстој, учителот и член на пар¬тијата „Народна волја“, Владимир Фјодорович Орлов, опишан во расказите „Сон“ и „Не постојат виновни во овој свет“. Тој веќе го стигнал бегалецот во градот Козељск и тајно го придружувал до Астапово, од каде што им испратил телеграма на Софија Андреевна и на нејзините деца дека нејзиниот сопруг и нивниот татко е сериозноболен и дека се наоѓа на железничката станица во Астапово, во куќата на железничкиот началник И. И. Озолин.
Да не била иницијативата на Орлов, роднините за престојот на смртноболниот Толстој би дознале откако за тоа би соопштиле сите весници. Треба ли да се напомне колку болно би било тоа за семејството? Затоа, за разлика од Маковицки, кој ја проценил дејноста на „Руско слово“ како „детективска“, постарата ќерка на Толстој, Татјана Лавовна Сухотина, му била благодарна на новинарот Орлов „до смрт“.
„Тато умира некаде во близина, а јас не знам каде се наоѓа тој. И не можам да се упатам таму. Можеби веќе нема да го видам. Ќе ми дозволат ли барем да го видам на смртната постела? Бессона ноќ. Вистинско измачување“, се присетува потоа Татјана Лавовна на својата и на семејната душевна состојбапо „бегството“ (нејзин израз) на Толстој. „Но ни се најде еден непознат човек што се сожали над нашето семејство. Ни испрати телеграма: ’Лав Николаевич е во Астапово кај началникот на жел. станица. Има температура од 40°‘.“
Секако, мора да се признае дека кон семејството и, пред сè, кон Софија Андреевна весниците се однесувале мошне повоздржано и повнимателно отколку кон бегалецот од Јасна Полјана, чиј секој чекор беспоштедно се следел, иако сите новинари знаеле дека во прошталната порака Толстој замолил да не го бараат! „Те молам… не доаѓај по мене ако дознаеш каде сум“, ѝ пишал тој на сопругата.
„Во Белево Лав Николаевич влезе во гостилница и изеде омлет“, се насладувале новинарите од постапката на вегетаријанецот Толстој. Тие ги распрашувале неговиот пајтонџија и Фиљка, слуга и селанец од Јасна Полјана, касиерите и угостителите на станиците, превозникот што го возел Лав Николаевич од Козељск во Оптинскиот манастир, монасите и сите оние што би можеле да кажат нешто за патешествието на 82-годишниот старец чијашто единствена желба била да побегне, да се скрие, да стане невидлив за светот.
„Не го барајте!“, цинично воскликнувале „Одеские новости“, обраќајќи му се на неговото семејство. „Тој не е ваш – тој им припаѓа на сите!“
„Се разбира, неговото ново престојувалиште наскоро ќе биде откриено“, ладнокрвно соопштувала „Петербургскаја газета“.
Лав Николаевич не ги сакал весниците (иако ги читал) и не го криел тоа. Но, неговата сопруга, Софија Андреевна, мислела поинаку. Таа одлично разбирала дека угледот на нејзиниот сопруг, како и нејзиниот, и покрај нивните желби, се создава преку објавите во весниците. Затоа таа внимателно разговарала со новинарите и давала интервјуа, разјаснувајќи ги сите чудни работи во однесувањето на Толстој или сите негови изјави, притоа не заборавајќи (тука лежела нејзината слабост) да ја нагласи и својата улога покрај овој великан. Токму затоа односот на новинарите кон Софија Андреевна бил, пред сè, топол. Општ тон кон неа задал весникот „Руско слово“ преку фељтонот на Влас Дорошевич насловен „Софија Андреевна“, објавен во бројот од 31 октомври. „Стариот лав замина да умре во самотија“, напишал Дорошевич. „Орелот полета толку високо од нас, што не можеме да го следиме неговиот лет?!“
(А го следеле, и тоа мошне внимателно!)
Тој ја споредувал Софија Андреевна со Јасодара, младата жена на Буда. Тоа несомнено претставувало комплимент бидејќи Јасодара воопшто не била виновна за заминувањето на својот маж. Меѓутоа, злобните јазици ја споредувале сопругата на Толстој со Ксантипа, сопругата на античкиот филозоф Сократ, која му ја вадела душата на мажа си со своето негодување и со неразбирањето на неговиот светоглед.
Дорошевич праведно укажувал на тоа дека без сопругата Толстој не би проживеал толку долг живот и не би ги напишал своите подоцнежни книжевни дела. (Тогаш, зошто ја споменува Јасодара?)
Заклучокот на фељтонот бил таков: Толстој е „натчовек“, и затоа неговите постапки не треба да се судат според обичните норми. Софија Андреевна е обична жена што за својот маж правела сè што било во нејзина моќ, додека тој бил само човек. Но, во неговата „натчовечка“ сфера тој е недостапен за неа и токму тука лежи нејзината трагедија.
„Софија Андреевна е сама. Го нема нејзиното дете, нејзиниот старец-дете, нејзиниот титан-дете за кој треба да мисли, да се грижи секој миг: топло ли му е, сит ли е тој, здрав ли е? Веќе нема кому да го дава својот живот, капка по капка.“
Софија Андреевна го прочитала фељтонот. Ѝ се допаднал. Му била благодарна на весникот „Руско слово“ и за статијата на Дорошевич и за телеграмата на Орлов. Поради тоа било можно да не се обнува внимание на ситниците како што се непријатниот опис на надворешниот изглед на сопругата на Толстој, кој го дал истиот Орлов: „Немирниот поглед на Софија Андреев¬на изразуваше внатрешни маки. Главата ѝ се тресеше. Беше облечена во немарно наметнат капут“. Можело да се прости и ноќното шпионирање во московската куќа, и сосем неприличното укажување на износот што го потрошило семејството за да најми посебен воз од Тула до Астапово – 492 рубли и 27 копејки, и очигледното потсетување на Василиј Розанов на тоа дека Лав Николаевич сепак бегал од семејството: „Затвореникот побегна од деликатната ќелија.“
Ако поминеме со погледот по насловите на весниците што пишувале за заминувањето на Толстој, ќе видиме дека ретко се среќава зборот „заминување“. „НЕНАДЕЈНО БЕГСТВО…“, „ИСЧЕЗНУВАЊЕ…“, „БЕГСТВО…“, „TOLSTOY QUITS HOME“ (ТОЛ¬СТОЈ ГО НАПУШТИ ДОМОТ).
И овде во никој случај не станува збор за желбата на новинарите да ги „загреат“ читателите. Настанот бил скандалозен сам по себе. Околностите за исчезнувањето на Толстој од Јасна Полјана навистина повеќе потсетувале на бегство одошто на величествено заминување.
