помислуваше на добрата самовила и на Џепето.
Венко Андоновски, авторот на книгата што ја држите в раце, во една пригода вели дека делата секогаш остануваат отворени; дека тие немаат, како што вели тој, некоја финитност во себе и дека траат цел живот, како опсесија 1. Токму затоа е за поздравување оваа преобјава на Азбука за непослушните, но и не само затоа. Иако романот развива една приказна сместена во средновековието, овој текст сака да праша: Зарем е нешто сменето од средновековието до денес?
Романот Азбука за непослушните низ 19 глави, секоја насловена со една буква од феникиското писмо, развива автентична приказна, своевидна „стилска вежба“ на арахно- или пајакоплетката. Тоа е термин што во овој текст го употребуваме како синоним за спирално, наспроти линеарното, раскажување. Приказната е сместена во решавачко, речиси апокалиптично време во културно-историска смисла: словото/писмото, т.е. културата е во криза и затоа треба да се поведе мисија. Времето е апокалиптично затоа што е кризно, нестабилно време на завршување на еден космички циклус и отпочнување на друг. На крајот од тој циклус победува злото, а доброто е протерано или занемено, за нештата привремено да се смират и да се доведат во рамнотежа. Нема дилема дека настаните во Азбука за непослушните се случуваат во клучната 863 година, непосредно пред нашите големи првоучители да заминат на Моравската мисија. Тоа е време во кое треба да се брза за да се препишат потребните богослужбени книги, но не по цена на уривање на вредностите градени дотогаш. Сепак, токму тоа се случува. Манастирот во романот е светот во којшто се борат не само начелно ангелските против бестијалните сили, туку и писменоста против неписменоста, убавината против искривоколчувањето, правдата против неправдата. (Зарем е нешто сменето од средновековието до денес?!) Тоа е време на историски ветришта кога се менуваат и властите, а со тоа и курсот во којшто ќе се насочи таквата борба. Сфаќањето за тоа што претставува писмото – слики или гласови – е исто така една од темелните причини за раздорот во монашките редови, што воопшто не е наивно, затоа што едната струја е секогаш подготвена да го фрли обвинувањето за ерес врз другата. А во средновековието – се знае што значи тоа. Средновековниот контекст на делото јасно ја определува припадноста на писмото, книгите и, воопшто, писменоста: тоа е клерот/свештенството, интелектуалната елита на своето време. Тие се блиски до световната власт и извршуваат клучно влијание врз носењето на одлуките, без оглед на тоа од која страна на престолот на власта седат.
Архетипскиот лик на демонот, на чистото зло, е застапен преку отецот Евтимиј Црвениот. Ликот ја сугерира тезата дека злото, само по себе, не е толку опасно кога е отворено, туку кога е преоблечено во руво на добро. Tоа е злото, кое е, кажано со евангелски идиом – волчешка нарав преоблечена во јагнешка кожа; зло што не само што е интелектуално туку носи и првенство по својата ерудиција, вештина или знаење. Своевиден антиИсус, него го следат неговите дванаесетмина одбрани ученици, а тринаесеттиот е раскажувачот. Наравот и функцијата му се во оксиморонски спој: Евтимиј е надзорник на скрипториумот што ги подготвува ракописите за претстојната мисија на Константин Филозоф и со тоа тешко дека би можел да биде попогубен – неговата суетност и деструктивност одат дотаму што тој ја уништува работата на секој ученик што ќе биде квалитетен, истурајќи мастило врз неговата калиграфска работа. Тој е и пословично штетен, како секој учител што не дозволува да биде надминат од своите ученици или, како што пишува раскажувачот, како дрво што не им пушта пат на младите стебла стутулени во неговата сенка. Злото, чијашто продолжена рака е Евтимиј, низ развитокот на нарацијата секогаш е во предност поради своја¬та активна, преземачка, претприемачка улога. Тоа е активно и дејствувачко, додека Доброто е статично, мирно и подготвено да се повлече, да го чека своето време. Сепак, Злото се плаши од промени и не ги дозволува затоа што нив не може да ги контролира. Состојбата на промена е состојба на непослушност. На ликот демон не му е туѓо клеветењето и тој е токму оној што прв ќе го оцрни угледот на ангелскиот лик Исијан Убавиот дека е богохулник. Злото е сплеткарско: Црвениот ја уценува Нун за да го подметне плодилото од бик во постелата на Убавиот. Тој не се колеба да го убие и Синот, како што го убил Таткото.
Мотивот на власта во романот е поврзан со трката по првенство, старешинство, кое не само што сака ласкања и лицемерие туку и самото се додворува кон повисоките хиерархиски инстанции. Власта е подготвена да уништува, но и да се унижува. (Зарем е сменето нешто од средновековието до денес?!)
Евтимиј Црвениот е лик што е и физички, најбуквално насилен: тој ги затвора и ги казнува своите ученици, а најдобриот меѓу нив, Михаил Непорочниот, го обвинува дека е натрапникот што го прави чудото со преписите во скрипториумот и се подготвува за казна да му ја отсече раката. Несомнено, отсекувањето на раката е вообичаена средновековна санкција за расколникот и лесно се изрекува, но за духовник и интелектуалец чијашто основна дејност е писмото, односно уметноста – тоа е потешка казна и од смртната.
Азбука за непослушните е роман во којшто идејата за послушноста е демонска/сатанска, а идејата за непослушноста е божествена – наместо (библиски) обратно. Злото е она што бара послушност. Тоа вели „следи ме!“ и „не приговарај ми!“, а Доброто вели „преиспитувај!“ и „сомневај се!“ Со ова Андо¬новски ја поставил ваквата опозиција слично на опозицијата горе-долу; дијаметрално спротивно од конвенционалната противставеност. Слабата човечка природа, пак, која, колку и да е склона кон непослушност и кон прекршување забрани, двојно повеќе е склона да се изневерува себеси, е претставена преку ликот на раскажувачот, којшто се стававо служба на злото, а кога се случува тоа, тој онемува. Послушниот/лојалниот нема глас зашто го дава „под кирија“, го изнајмува. (Зарем е сменето нешто од средновековието до денес?!)
Речиси манихејското структурирање на ликовите, за кое зборува Андоновски во Поговорот рецензија на изданието „Папокот на светот“ 2, се заокружува преку ликот со ангелска природа – Исијан Убавиот. Етички и естетски контрапунктивен лик на злото, Исијан Убавиот, е парадигматски лик на Божјиот Син – тој и самиот е син, а неговите дланки се прободени од шилци. Убавиот доаѓа во манастирот како да воскреснува или да паѓа од небото, на натприроден, фантастичен начин. Раскажувачот му припишува божествена природа на таквото доаѓање зашто тоа е еквивалентно на Божјото создавање на светот ex nihilo: Понекогаш си мислам дека дојде од некаде, но понекогаш си помислувам дека можеби и од никаде дојде. Тој е убав како слика, живописан, слезен од фреска и млад. Погледот му е рендгенски; тој е токму оној поглед поврзан со идејата на гледање на невидливото, односно на гледање зад видливото. Кон неговата божествена природа придонесува и фактот дека умешно се служи со параболи, но и неговиот занает: тој е зограф живописец, кој со своите бои создава космос и таквата космичка креација ќе ја создаде токму во селската црква, која не е живописана.
Убавиот ја претставува вистинската интелектуална стра¬на на светот, иако е мошне млад, речиси врсник со 12-темина брзописци во скрипториумот на Евтимиј. Подготовките за Моравската мисија се во полн ек и затоа Константин Филозоф го праќа Убавиот во манастирот на отец Варлаам, за да помогне со подготовката на книгите. Тие, пак, словото и вистинската ука, се под закрила на Доброто. Тоа не е суетно, вообразено, ниту лажно: Етосот и Логосот се соединети во ликот на Доброто зашто тоа го толкува светот во сосема постмодернистичка смисла: светот е текст, текстот е свет (сакрален и космичен).
Манихејското структурирање не се однесува само на ликовите туку и на двете хипотези за тоа што е во основата на совршениот свет: гласот или зборот. Во Азбука за непослушните отец Амфилохиј смета дека буквите се слики, а не гласови, додека отецот Варлаам, вистинскиот првенец/старешина на манастирот, ги смета човечките јазици за сатанска творба зашто тие се пелтечави остатоци од некогашниот предвавилонски јазик на единственото човештво; и не само тоа, мноштвото букви слики луѓето почнале да ги подредуваат во зборови поради својата расипност и недомаќинлак. Така, крштавањето станува процес што е паралелен со создавањето; секој предмет, поим или појава има две раѓања: едното вистинско, референцијално, и другото симболичко, задјазично. Кога раскажувачот во романот занемува, тој целосно ја губи вербата во човечкиот јазик, односно во моќта на зборовите да доловуваат вистински значења.
Во Азбука за непослушните раскажувачот е едновремено субјективен и сезнаечки. Субјективниот раскажувачки принцип остварен во романот е повеќекратно изнијансиран, но сите тие преливи се цврсто втемелени во формата на исповед. Тоа е своевидно кризно јас, јас на подвоена личност, што е видливо преку деловите напишани во курзив: тоа се оние делови каде што раскажувачот им ја позајмува својата уста/рака на другите ликови, Евтимиј Црвениот или Михаил Непорочниот. Тој никаде не се именува себеси, никаде не е даден неговиот апелатив, освен податокот дека е клисар во манастирот Полихронос на Олимп, Мала Азија. Немушт е јазикот на раскажувачот во Азбуката; тој е слаб на јазик, а зборовите му се плеткаат и извиваат под јазикот како клопче змии. Научен да ја смета вербалноста за особина што повеќе прикрива отколку што открива, тој не се служи со зборот вешто. Принципот на неговото раскажување го содржи повторливиот идиом: оти времето уште не е дојдено; или за тоа ќе дознаете, и ќе поверувате, кога ќе дојде часот, послушни! Со ова тој, навидум невешто и наивно, го држи на јадица својот читател, му мавта со црвена крпа пред носот, го дразни, залажува и му ветува други, поприказнични предели на својата приказна, додека овој испоснички љубопитно го следи мирисот на тоа ветување, чекајќи го времето да дојде. Раскажувачот во Азбуката не зборува со својот глас, со своите зборови; тој зборува со туѓи, како стомакозборец. Андоновски создал повеќеслоен раскажувачки глас затоа што тој е делив, неговото јас им е зајмено на другите ликови и тој зборува во нивно име, како гласноговорник што изведува драма, а не роман. Во закосена форма, во столпци и со нумерирање на одделните реченици и делови, како во Светото писмо, раскажувачот пишува со идиомот на Евтимиј и на Михаил Непорочниот. Единствениот пат кога раскажувачот проговорува автентично е во сцената кога му се противставува на Евтимиј дека буквите се гласови, а не слики, и кога се јавува во поддршка на отец Варлаам; подоцна раскажувачот занемува, односно јазикот му се расцепува на две. Најпосле, кога тој целосно се става во служба на злото, си го исплукува јазикот, како змија или јадица (ламед), и целосно занемува, но затоа стекнува нова способност: станува потстанар во туѓите души.
Да се поседува нечиј глас значи да се поседува неговата (слободна) волја, односно да се поседува самата личност – во тоа е моќта на владеењето. Крадењето гласови очигледно не е „придобивка“ на современите демократии, односно на оние општества што се обидуваат да бидат тоа, туку на сите системи во кои властољубието не се колеба да посегне по криминал. (Зарем е нешто сменето од средновековието до денес?!)
Не само што делото следи една сказнолика структура на расказноста туку она што го приближува романот до жанрот на сказната се и графичките елементи во текстот. Терминот графички елементи овде го употребуваме и во функција, просто, на цртеж, визуелно-ликовна претстава невообичаена за „литературата за возрасни“. Теоретичарот Ј. Лотман вели дека ликовните знаци ја имаат предноста на разбирањето, односно не изискуваат сложени кодови на разбирање. Во Азбука за непослушните графичките елементи се внесени на две поважни места: на почетокот од секоја глава – секоја буква е дадена во повеќе писма, и на крајот, каде што се прикажани цртежите на ковчегот и на книгите на Убавиот, но и неговата двоглава секира, од која подоцна Евтимиј прави своја перница, перница на злото. Секирата е, меѓу другото, и симбол на древни пантеистички верувања – таа е орудие на власта, но и скаменета молња на Перун. Сето ова може да се удвои во значењето затоа што нејзиното сечило е двоглаво. Цртежите во романот се минималистички, без да претендираат на некаква орнаментика, а токму тоа ја засилува и наративната функција на симболите.
Еден симбол е ковчегот. Тој со себе носи космогонија, женски принцип на создавање на светот, содржи компонента на несвесност, но и мистичност. Древната симболичност на клучот, пак, е двојна и противречна – тој е истовремено слобода и забрана. Не само што на власта ѝ е потребен клучот како предмет за да контролира, за да отвора и да затвора патишта и знаење, туку таа го употребува и клучот збор. Во мигот кога Црвениот сака да го отклучи резето од ковчегот на Исијан Убавиот, неговиот клуч е гласниот изговор на низа од гласови, името на буквата од старото писмо што личи на резе – зајин. Ова не е непознато во жанрот на сказната: од Сезаме, отвори се до абракадабра и слични магиски формули, зборот ја чувал првобитната енергија на создавањето, кога неговото изустување можело да ја отклучи клучалницата на ковчегот, затворената врата, забранетиот премин. Во тој миг зборовната формула има заумна сила, како во првобитните магиски времиња кога зборот и поимот/предметот се рамносилни. Кодот, односно тајната шифра е метафорички електризиран остаток од магијата и древните мантички ритуали или митолошка свест со затврдено значење до степен на опредметеност.
Во Азбука за непослушните опозицијата добро–зло е претставена и преку варијантата убавина наспроти брзина. Евтимиј Црвениот ги тера учениците да пишуваат што побрзо, ги казнува ако заостануваат и ги тера целодневно да го прават тоа додека не им се одземе силата во раката. Тој ѝ дава предност на брзината над естетиката затоа што брзината е лакома и се стреми кон земни достигнувања. Раскажувачот вели, оти на брзите единствено брзината им е послушна. Наспроти него, пак, Убавиот ја претпочита естетиката; тој не брза и не бара учениците да пишуваат со рака, туку со душа. Во Варијации за писмото, Ролан Барт пишува дека кај Старите Римјани пишувањето било работа на робовите, односно дека слободниот човек диктирал, а робот запишувал, но истовремено зборува и за тоа дека многу нови писма се создадени токму од потребата да се пишува што побрзо, да се поедностави писмото, да се заштедат време и простор. Ако разбереме дека односот спрема писмото е однос спрема телото, Барт смета дека претпочитањето на брзината над естетиката или на естетиката над брзината се заснова врз древната културолошка опозиција на Западот и Истокот. Пред да го описмени, западното образование го тера детето да го држи телото исправено, да не се наведнува премногу, да го совлада своето тело и, особено, раката – а потоа да почне да пишува. На Истокот, пак, писмото е калиграфија, уметност, цртеж: детето прво црта, а потоа пишува. Како и да е, во романот убавината и брзината во пишувањето не се аморални; напротив, тие со себе експлицитно носат морални категории и се директно спротивставени.
* * *
И самиот Андоновски ја пишува Азбуката врз принципот на одложување. Читателот што ја чита не треба да брза во откривањето на котелците, плетката, пајажината. Брзината и убавината никогаш нема да се помират во уметноста. Затоа што, ако е текстот шума, како што вели Еко, во шумата одите на прошетка. Ако не сте принудени брзо да ја напуштите за да побегнете од волци или човекојадци, убаво е да се замислувате, набљудувајќи ги сончевите зраци како си играат меѓу дрвјата и ги прошаруваат рамнинките, да ги загледувате мовта, печурките и тревата под грмушките. 3
Најпосле, романот Азбука за непослушните на В. Андоновски функционира како современа парабола. Не (само) поради религискиот дискурс, јазик, атмосфера. Тоа е приказна со симболична содржина, а таа симболика се однесува на совремието. Поточно, на времињата отсекогаш и во недогледност нанапред. Затоа, овој роман всушност прашува: Зарем е сменето нешто од средновековието до денес?!
1 Николовска, К. Златото на литературата. Скопје: Македонска реч, 2013: 23.
2 Андоновски, В. Поговор (Рецензија на изданието „Папокот на светот“.) Кон Папокот на светот. Битола: Микена, 2008: 301.
3 Eko, U. Šest šetnji kroz narativnu šumu. Beograd: Narodna knjiga Alfa, 2003: 60.
