На почетокот на 2020 година, објавувањето на Последна станица Аушвиц од холандскиот психијатар Еди де Винд (1916-1987) привлече огромно внимание во светот. Книгата се најде на врвот на листата на бестселери во Холандија и, со превод на 32 јазици, доживеаи невообичаен меѓународен успех. Пишувајќи по заминувањето на нацистите од Аушвиц, Де Винд беше првиот затвореник што раскажа за ужасите на логорот за истребување од самиот логор.
За синот на Де Винд, Мелхер, и за другите од семејството, кои заедно одлучија да ја преобјават книгата во Холандија и да ја промовираат во странство, објавувањето беше и огромен емоционален потфат. Сега Мелхер де Винд се потсетува на длабоките мисли, конфликти и на чувството на непријатност во годината помината во присетување.
Мелхер де Винд
Аушвиц: Година на комеморација
Аушвиц, октомври 2019 година. Седам на работ на каменот пред споменикот. Ги затворам очите и се греам на сонцето, впивајќи ја неговата топлина. Ненадејно ми паѓа на ум дека е можеби непочитување да уживам во нешто тука и засрамен го кревам погледот. Оддесно ги гледам остатоците од гасните комори. До мене седи новинарката и се прашувам дали забележа.
„Какво е чувството да си тука?“, прашува таа со доза изненаденост во гласот.
Сепак забележала.
„Нереално е. Речиси целото мое семејство било убиено таму некаде.“
Новинарката сака да оди до урнатините, но јас не чувствувам потреба да одам уште поблиску. Со години се трудев да ги изолирам и да ги скротам своите стравови и не можам да си дозволамповторно да ги пуштам да излезат на површина, особено не тука, и да ризикувам да го уништам сиот тој труд.
„Импресивно“, велам од безбедна оддалеченост. Но, всушност, се чувствувам како да сум кажал несоодветна шега.
За мене, Аушвиц отсекогаш беше забранета зона. Единственото место на светот за кое бев сигурен дека никогаш нема да го посетам. Местото на кое членовите на моето семејство биле одведени насила и потоа задушени со гас како заразени животни. Местото на кое татко ми едвај преживеал, во кое се здобил со длабоките рани што го измачуваа до крајот на животот и кои се погрижија ние, децата, да пораснеме во атмосфера на страв и на вина. Тоа е и местото на кое тој, во бележник што го нашол меѓу предметите оставени од СС-овците, ја напишал книгата што ме доведе во Аушвиц години подоцна.
Дома, бележникот стоеше на нашата полица за книги. Кога бев помал, речиси и не го забележував. Се сеќавам дека еднаш го прелистав. Беше испишан докрај. Сè уште не знаев да читам и немав поим што пишува во него, а камоли колку важен документ е. Се чини дека ни татко ми не го сфаќаше тоа во целост зашто, во спротивно, зошто би го оставил само така на полица, пикнат меѓу другите книги?
Па, сепак, запишувањето на неговата приказна во тој бележнике можеби најважното нешто што татко ми го направил целиот свој живот. Тоа е задачата што си ја задал себеси откако Аушвиц бил ослободен од Црвената армија, задача да го оправда својот живот. Совладан од депресивни мисли и растргнат од страв и од тага,со слободата што ја дава посакуваната смрт. Поривот да сведочи му даде причина да продолжи да живее. „Морам да останам жив за да раскажам за сето ова, да им кажам на сите за ова, да ги убедам луѓето дека беше вистина…“ Така напишал.
Но не ја прават само личните причини оваа приказна најважното нешто што го оставил зад себе. Последна станица Аушвиц е уникатен приказ од утробата на чудовиштето. Напишана во текот на војната во самиот логор, тој ѝ дава на книгата суровост и автентичност што се речиси неминовни. Оваа книга покажува како навистина било во Аушвиц, колку ниско можат да паднат луѓето и како надежта и љубовта можат да те спасат.
Татко ми веќе двапати ја објави Последна станица Аушвиц во Холандија, и во двата случаи постигна мал успех. Набрзо по војната тоа било разбирливо: обновата била во полн ек и немало многу простор за приказна за ужасите на Аушвиц. Па, сепак, тој никогаш целосно не ја остави настрана, работејќи, на пример, на англискиот превод, сѐ додека не почина во 1987 година. Неговата смрт беше неочекувана и брутална: на смртната постела мислеше дека е повторно во Аушвиц. Ние – нашата мајка, брат ми, сестра ми и јас – не знаевме како да излеземе накрај со неговото завештание оптоварено со емоции.
Куќата во која пораснавме татко ми ја изградил со свои раце веднаш по војната. Тој ја нарекуваше TeLoevert, што значи „пловиш спроти струјата, пред ветрот“. Реалноста, за жал, беше помалку подложна и нашите животи во TeLoevert беа далеку од спокојни и беа погодени од чести бури, толку интензивни и развлечени што го разделија семејството. Бележникот и книгата исчезнаа во заднината.
Сè додека книгата не беше повторно откриена во 2018 година. Оригиналниот бележник доби почесно место во една голема, меѓународна изложба за Аушвиц што беше отворена во Мадрид и издавачите почнаа да покажуваат интерес. Објавувањето на книгата како семеен проект не беше лесна задача. На почетокот создаде огромна напнатост меѓу нас, но ни даде и појдовна точка и нова, заедничка цел, која на крајот нè зближи.
Од името на моето семејство ја презедов задачата околу преобјавувањето и бев вовлечен во еден процес што ме научи многу за улогата што минатото на татко ми ја одигра во мојот живот, а на крајот ми помогна да се ослободам од „клетвата“ на Аушвиц. Во суштина, тоа беше комеморација што траеше повеќе од една година.
На многу начини, татко ми ми беше ѕвездаводилка. Со само неколку збора или со една забелешка, тој можеше да ми ги фокусира мислите. Понекогаш од нигде-никаде ќе кажеше нешто за војната, често без и воопшто да го прашам, како да сакаше да се извини за своето минато и за стравот што нè опкружуваше и нè оптоваруваше.
„Без разлика колку е непријатна историјата, подобро е на децата да им се каже вистината. Зашто децата многу добро знаат кога не им ја кажувате вистината, и застрашувачките работи што потоа си ги замислуваат предизвикуваат многу поголема штета.“ Бевме тргнати конконвенцискиот центар Амстердам на состанок за комеморацијата за ослободувањето на Аушвиц. Татко ми одеше до мене со рацете фатени зад грб и зјапаше во далечината, нешто што често го правеше кога разговараше со мене. Како да не можеше да ме погледне в лице додека зборуваше за минатото и за војната.
Комеморацијата ми беше ужасна. Насекаде тага и неспособност за жалење. Чиниш преживеаните од Аушвиц формираа едно ново семејство како замена за она што го загубиле. Како и во секое друго семејство, и тука често имаше тензии и заемни обвинувања. Но поинтензивни, засилени од заедничката траума. Татко ми ги знаеше речиси сите, но не им беше мило на сите што го гледаат.
На пример, пријателите на неговата поранешна сопруга Фридел. Татко ми ја запознал Фридел во кампот во Вестерборк и таму се оженил со неа, но нивната врска се распаднала по војната. Бидејќи татко ми подоцна се ожени со жена што не беше Еврејка, со шикса, некои луѓе го сметаа за предавник на јудаизмот. Или семејствата на луѓето што татко ми не можел да ги заштити од фаталната депортација од Вестерборк, каде што работел како лекар, позиција што му овозможувала повремено да ги прогласува луѓето за „неспособни“ за транспорт поради лошото здравје.
Чувствата и неискажаниот прекор ја правеа комеморацијата истоштувачка за татко ми и тој беше многу збунет додека се враќавме дома. Кога ќе стигневме дома, се повлекуваше во себе и со денови беше расеан.
Всушност, сите комеморации на кои се сеќавам од младоста беа подеднакво непријатни. Неспособноста на татко ми да се помири со тагата често предизвикуваше кај него интензивна анксиозност и панични напади во деновите по комеморацијата. На самите средби јас бев фокусиран на обидите да го држам на око. Како ли излегуваше накрај? Можеше ли да го поднесе тоа или ќе почне да паничи?
Дури и сега се обидувам да ги избегнам комеморациите колку што можам. Ги сметам за непријатни и изнасилени и претпочитам да се присетувам кога јас ќе сакам и на начинот на кој јас сакам. Но секоја година одново ме разјадува истиот сомнеж; зарем не би требало да бидам присутен за да им оддадам почит на сите оние луѓе што страдале, се бореле или умреле? Тешко ми е и речиси секогаш попуштам. Последен пат присуствував на националната комеморација на амстердамскиот плоштадДампред неколку години, кога еден човек предизвика паника врескајќи во текот на двеминутното молчење. Збунетоста и прекинот што уследија добро ми дојдоа како можност незабележано да избегам од непријатниот собир. Но и тогаш ме нападна сомнеж. Почувствував вина поради чувството на олеснување и одлучив дека, без оглед насѐ, во годините што доаѓаат нема да ризикувам со друга комеморација. Сè додека преобјавувањето на книгата на татко ме не ме принуди да се соочам и со овој страв.
Огромната вредност на приказната на татко ми е универзално призната. Благодарение на соработката со еден литературен агент, книгата сега се објави во цел свет на повеќе од триесет јазици. Пред да се свестам, се согласив да посетам повеќе земји за да помогнам со промоциите и продолжив да добивам сѐповеќе барања од новинари што сакаа да ме придружуваат во Аушвиц. Идејата ме преплашуваше, но чувствував дека ова е мојата шанса да направам некои важни чекори во мојот процес и да се ослободам од неспокојот што самиот збор Аушвиц го предизвикуваше во мене, и се согласив.
За да се подготвам себеси за патувањето со голема група странски новинари, решив да одам во Аушвиц со мојата партнерка Стефани на подготвителна посета. Низ годините, логорот во мојот ум беше зазел апокалиптични, митски пропорции. Со месеци се ужасував од патувањето, но, откако тоа беше испланирано и сѐбеше закажано, се помирив со него. Немирот стивна и, за големо чудо, почнав да ѝ се радувам на средбата со ова место што ми е толку важно.
Сите работи ми одеа во прилог, времето беше величествено, а водичот што нè зеде од хотелот се погрижи да останам со мислите во сегашноста непрекинато зборувајќи за своите брачни проблеми додека патувавме натаму. Кога сопругата му се јави додека тој брзо возеше по кривулестиот пат, го совладаа чувствата. Врескајќи во телефонот, за малку ќе влеташе во еден ендек, едвај успевајќи да го врати автомобилот на патот. „Умреа на пат кон Аушвиц“, се пошегував со Стефани. Расположението беше одредено. Веќе немаше простор за размислување и за нервозно исчекување.
Аушвиц самиот по себе не беше лошо место, но беше полошо отколку што очекував. Не беше местото од моите кошмари. Логорот беше прекрасно облеан во сончевина и „поуреден“ отколку што си замислував, со убави, ѕидани бараки и без тела легнати насекаде во снегот и во калта. Но, најмногу од сѐ, Аушвиц е празен и мртов музеј во кој е тешко да се замислат ужасните нешта што се случиле таму.
Во бараките, разни држави беа отвориле павилјони за холокаустот во нивните земји. Сите изложби се за смртта и за уништувањето. Едвај успевав да најдам нешто за она поради кое бевме тука, за „животот“ во Аушвиц, за тоа како работел логорот, за дневните селекции, изгладнувањето, робувањето… За тоа што значело да си затвореник.
Додека шетавме низ кампот, сфатив дека вистинското значење на книгата на татко ми лежи во тоа што ви дава можност „вистински“ да го посетите Аушвиц. Повеќе од посета на самиот камп, таа ве води низ болката, стравот, произволноста и садизмот на местото. Но и низ солидарноста и надежта што им давале сила на затворениците да продолжат.Посетата имаше ослободувачки ефект. Можеби звучи чудно, но беше како патувањето да го „очовечи“ Аушвиц за мене. Можноста да чекорам низ Аушвиц без интензивен страв беше победа. Татко ми го преживеал логорот, со месеци работел таму како лекар по ослободувањето и ја напишал својата книга таму. Се гордеев со него повеќе од кога и да е.
Во Аушвиц поминав два дена со филмската екипа на НОС, која ги продуцира холандските телевизиски вести. Тие снимаа документарец за мојата посета на логорот, кој требаше да се емитува вечерта пред комеморацијата за 75-тата годишнина од ослободувањето на логорот.Во Холандија, од НОС ме замолија да присуствувам на комеморацијата за Аушвиц во аместердамскиот парк Вертхајм за да можат да ме снимат „во живо“ за најавата за специјалната емисија таа вечер.
Повремено одам во тој парк за да го посетам споменикот за Аушвиц од холандскиот уметник и писател Јан Волкерс. Го гледам својот одраз во неговото уметничко дело: скршени огледала што кажуваат дека рајот никогаш веќе не може да биде целосен по Аушвиц.Тоа ме трогнува и ме теши со чувство на прифатеност. По искуствата од моите патувања во странство и во логорот, се надевав дека ќе можам да го понесам ова чувство со себе на комеморацијата. По малку нервозен, но полн надеж, тргнав и го зазедов своето место во толпата со Стефани. Луѓето околу мене се поздравуваа; јас не познавав никого. Дури и пред да почне официјалниот дел, камерманот на НОС ме снимаше како стојам таму. „Значи, до нас стои важен гостин“, рече човекот до мене. Кусо пред тоа се поздрави со повеќе посетители, беше јасно дека е еден од важните гости.
Во својот говор, премиерот Руте се извини од името на владата за „делата на владата од тоа време“. Мислите почнаа брзо да ми се вртат низ главата. Евреите и другите жртви на прогонството навистина биле третирани скандалозно од холандските власти. Не само во текот на војната туку и по враќањето од логорите. Ми беше тешко да си замислам дека извинувањето не стигнало порано. Но мислите ми оталкаа до времето кога Руте му свреска „гони се“ на еден холандски Турчин што беше роден тука и до недостигот од солидарност за ужасно прогонуваните Ујгури во Кина.
Но околу себе слушнав промрморено согласување; се чинеше дека јас сум единствениот кого го измачуваа сомнежи. Ретко кога сум се почувствувал толку несоодветно и несреќно како во тој момент. Беше како да не припаѓав таму и ми олесни кога конечно можевме да го напуштиме паркот. Но се почувствував и празно и тажно.
Мојата одбивност кон комеморациите се покажа како упорен, абразивен раб на траумата што ја преживеав како дете, раб што не можам да го измазнам. За мене, комеморацијата не е нешто што го правам еднаш годишно – две минути молчење и мојата должност е исполнета. Тоа е процес што трае, одговорност што ја чувствувам како последица на она што му се случило на моето семејство.
„Комеморацијата има значењесамо ако те натера на размислување и ако потоа постапуваш во согласност со тие мисли“, ми рече татко ми. Неговиот живот е величествен пример за тоа. Не само во книгата што ја напиша туку и во неговата работа, мисли и дела низ кои се обидуваше да ги охрабри другите не само да се свртат и да се присетат туку и да мислат и да дејствуваат. Како психијатар, ги користеше своите искуства од војната за да ги лекува пациентите со тешки трауми, а и во други сфери покажуваше колку си ги зел при срце лекциите од војната. Набрзо по војната почна да ги посетува училиштата, дури и во Германија, за да им раскажува на младите луѓе за своите искуства и да дискутира за начините за спречување на таквите трагедии во иднина. Никогаш не го сметав за случајност тоа што неговото последно интервју, објавено дури по неговата смрт, беше во списанието на Амнестиинтернешнел, организацијата што најмногу ја претставува целта што му беше толку важна на татко ми, одбраната на човековите права во светот.
Сè уште не сум ја совладал својата аверзија кон комеморациите, но една година исполнета со нив ми донесе многу нешта, вклучително и убави и утешителни приказни. Една средба што особено ми значеше се случи во Будимпешта. Последна станица Аушвиц беше промовирана на еден формален собир во една незамисливо прекрасна, класична сала во центарот на градот. Публиката, во која имаше од министри во владата до преживеани од Аушвиц, ги слушашемногубројните говори, музика и интервјуа со мене за книгата. Им се заблагодарив на преживеаните за присуството и им кажав колку сум благодарен што дошле.
Историјата на унгарските Евреи во Аушвиц е незамисливо сурова и мрачна. Последното лето пред ослободувањето на логорот, тие биле испратени во Аушвиц со масовни депортации. Стотици илјади биле убиени во гасните комори и само неколку илјади го преживеале тој пекол.
Со мислите се вратив во времето кога еднаш седев во автомобилот со татко ми. Уште една пригода во која тој немаше потреба да ме погледне и можеше да си зборува сам со себе зјапајќи пред себе. Имав шеснаесет години и се обидував внимателно, постепено да се извлечам од под грозниот товар на Аушвиц. Сигурно не бил постојан мрак. Сигурно имало малку човечност?
„Ги преживеа ли некој гасните комори?“
Си го поставував ова прашање срамежливо и стравувајќи од одговорот. Откако извесно време гледаше пред себе, татко ми одговори: „Имаше група унгарски деца што излегоа живи од гасната комора.“ Значи, вистина беше. Не беше сѐмрачно, секогаш има надеж. Почувствував огромно олеснување.
„Потоа живи ги запалија.“
Ми се заврти во главата. Очигледно не било само пеколно, можело да биде и полошо.
Откако во Будимпешта заврши официјалната програма, стоев некако безнадежно во близина на шведската маса. Ми пријде една старица, поткрепувана од помлада жена. Помладата жена праша дали имам малку време. Ми кажа дека старицата ѝ е тетка и дека сака да ми каже нешто. Рече дека таа ќе ми преведува.
„Ме транспортираа во Аушвиц кон крајот на летото 1944 година. Веднаш нè одведоа во гасните комори. Кога се затворија вратите, бевме преплашени, но по неколку минути вратите повторно се отворија. Нè вратија во логорот.“
Бев стаписан.
„Значи, вие ја преживеавте гасната комора?“
„Да, нешто не беше како што треба и бевме поштедени.“
Повторно ми се заврти во главата. Значи, вистина беше. Збунетоста и олеснувањето се бореа за превласт. Не знаејќи што друго да речам, ја фатив старицата за рацете, ѝ ги бакнав и ѝ се заблагодарив за приказната.
Секогаш кога ќе се присетам на тој момент, ме совладуваат чувствата. Не знам која е таа жена. Не ја познавам, но во мислите ја засакав. Нејзината приказна ме охрабрува и ме тера да сфатам дека болката од комеморацијата не е доволна. Повеќе од сѐ, мора да гледаме кон иднината со надеж.
2 јануари 2021 година
