Овие млади луѓе расчистиле и со паланката и со кичот.
Ова е посочено за авторите застапени во „Ветерот носи убаво време“, во критика за антологијата, објавена во еден неделен магазин кој веќе не постои, во јули 2012 година, само месец и половина по објавувањето на „Ветерот“. Деновиве ги отворив материјалите архивирани пред 10 години и кога го прочитав тој исклучително позитивен критички текст се запрашав: Навистина ли расчистивме со паланката и со кичот? Или (само) ги редефиниравме? Се јавија ли тие во други форми? Останавме ли доследни на она по што бевме препознатливи тогаш? Се изборивме ли навистина за вредностите, и на книжевниот текст, ама и на книжевното живеење, за кои пред 10, а и повеќе години, велевме дека сме подготвени грчевито да се бориме – оние во кои (велевме дека) веруваме и заради кои им забележувавме на некои од нашите повозрасни современици-книжевници? Или ги презедовме нивните улоги?
Некој можеби ќе се запраша од каде потребата од отворање на архивите и навраќање на критики, одгласи и воопшто написи од тој период. Пред 10-11 години, кога се приредуваше „Ветерот носи убаво време“, во занесот дека може и треба да се најави нова развојна етапа во македонската книжевност и да се оствари влог за книжевна сцена во вистинска смисла на зборот, воопшто и не се помислуваше дека оваа антологија, некогаш ќе биде историја. Велејќи „историја“, не прејудицирам на „историско значење“ како на пр. кога говориме за „Црниот бик на летото“ – за тоа дали и какво значење има нека кажат другите, вклучително и застапените и незастапените автори. Едноставно мислам на минато, кон кое е неопходно критички да се осврнеме. Затоа, ми се чинеше дека архивите ни се потребни за тоа осврнување да биде потемелно.
Па така, тие материјали потсетуваат дека на „Ветерот“ му претходеше еден настан во Друштвото на писателите на Македонија, по долги разговори со тогашното раководство на ДПМ токму на денешни дни пред 11 години, а одржан на 23.11.2011 година – за првпат, претставување на млади македонски автори во ДПМ. Гласноста што ја доби настанот се должеше и на фактот што веќе со него се најавуваше ново книжевно време, но и што се одржа истовремено со Денот на дрвото. Не како алузија дека тогаш младите и нови автори се дрва, туку заради претпоставката дека во отуство на други настани, овој ќе добие видливост преку медиумите кои беа поканети инкогнито – од штотуку креирана е-адреса mladiavtori@gmail.com, со потпис на поканата „младите автори“. Исто како што беа поканети да присуствуваат и автори од нашата лектира, преку повици на нивните домашни телефонски броеви добиени преку службата 988. Ама доби гласност и заради силните пораки од беседата „Меѓу исклучивоста и интегративноста“ на професорката Весна Мојсова-Чепишевска, која како веќе докажан поддржувач на младите книжевни сили (рецензент на нивните ракописи, редовен читател на „Мугри“, собеседник итн.), без размисла прифати да нè/ги претстави авторите. Токму тој текст беше основата и на студијата-предговор на антологијата.
Сето ова, од денешна перспектива укажува дека сепак, заедно со вербата во поинакви поетички начела и воопшто книжевни и културни вредности стоеше и потребата нов бран автори „да излезе од сенката на живите книжевни споменици“ – нешто што не е грев во конкретниот случај, оти иако се потврдува дека до тогаш, во нашиот книжевен простор е одлика на појавата на секој нов бран автори, уште пооправдан гест е кога тие автори навистина има што да покажат и да вложат различно од нивните претходници. И неслучајно велам дотогаш, оти авторите родени во деведесеттите и потоа, на почетокот на 2000-те, фајаќи вагон од возот што тргна тогаш, сепак, мислам дека не чекаат на истите станици за да стигнат до видливоста на книжевната сцена.
Иако денес, на тој настан можеби не му придаваме важност, по него и по гласноста што ја доби, веќе не се можеше назад – се случи и големо претставување во ревијата „Стожер“ и веќе се знаеше дека ќе се случи антологијата „Ветерот носи убаво време“. Само за илустрација на паралелата тогаш и денес ќе потсетам на една од статиите во медиумите со наслов: „Промовирани млади фиданки на современата македонска книжевност“. Сè уште ли сме млади фиданки? Еден од авторите-фиданки на фотографијата од статијата, изминативе години беше член редакцијата на „Стожер“ залагајќи се за промени во ревијата, а година и кандидат за претседател на ДПМ, додека најголемиот дел од тие што настапија, но и некои други што потоа се приклучија на „ветерот“, веќе се членови на ДПМ
Некогаш нарекуваните „млади фиданки“, веќе не се автори од коишто се очекува дека „ќе читаме во иднина“, туку се писатели чиишто книжевни остварувања доминантно ја одбележуваат нашата книжевна сегашност – преведувани и читани на голем број странски јазици, читани и од поширокиот читателски аудиториум и од критиката кај нас, вреднувани и наградени со референтни книжевни награди, двигатели на настани…. Со книжевни остварувања со кои македонскиот автор се врати во излозите на дел од книжарниците на домашните издавачи.
„Промовирана новата реалност на македонската книжевност“, „Промовирана авангардата на македонската литература“ – ова се само два од насловите кои се појавија во дневниот печат во мај 2012, со објавувањето на антологијата Десет години потоа се запрашуваме: Каква нова реалност во вистинска смисла ни се случи/ува? И кога навистина започна да ни се случува?
Во 2012. се промовираше поетичка различност, но со обединувачка точка – неробување на постмодернистичкото рециклиеање (книга од книга се прави) и враќање на стварноста и на Јас и во одредена мера на ангажираноста во книжевниот текст – книга од стварност се прави. Ама остана ли оваа поетичка препознатливост на нашето писмо или низ годините тоа доби некои други поетички димензии? Дали некогаш, денес, книга се прави и исклучиво од поигрување/манипулирање/исполнување на претпоставените очекувања на посакуваниот читател / аудиториум и ако „да“ што значи тоа за смислата на творечкиот чин? Занает или порив? Дали неретко се потиснува локалалното и се инсистира на интернационализација – колку е тоа под влијание на помислата на книжевниот превод и пласирањето на делото надвор? Дали ако во 2012 година говоревме за претходна „загушеност“ од постмодернистичките технички и својства, колажи и палимпсести, во 2022 година можеби има некои други „обележја“ и особености на македонскиот книжевен текст коишто упатуваат на таква или слична, критичка рецепција?
Но, и каде е расказот денес? Зошто е присутен многу помалку отколку во таа 2012 г. и зошто некои од авторите на раскази понатаму се посветуваат само на романот? Што се случува со кратката проза која тогаш беше тренд? Треба ли како Иван Шопов, и тоа уште погласно да извикаме: „Правда за кратката проза!“ Ама и зошто освен едното остварување на Анета Попова, ракописот на Давор Стојановски и неколку пројави во избори со драмски текстови, немаме друго, повидливо претставено драмско дело – што е причината што драмата не е дотолку предизвик и покрај адаптациите на раскази и роман на театарска сцена?
Ретроспективно, од таа 2012. наваму, ни се случи навестување на нов реализам, обид за експериментален модернизам во постпостмодернизам, но пред сѐ доминантен остана книжевниот индивидуализам. Ни се случи/случува период којшто не може и не треба така лесно и едноставно да се дефинира како стилска формација, во отсуство на целосна или доминантна поетичка обгрнатост… Но неспорно е ни се случи/ува нова развојна етапа на современата македонска книжевност! Во која фаза на својот развој е таа развојна етапа денес?
Ама за таа/оваа развојна етапа, по „раздувувањето на ветерот“ во 2012., кога се појави и „Лирски додекамерон“ на „Струшките вечери на поезијата“ и уште една антологија на млаада авангардна поезија, чинам важна беше и 2013., затоа што во тој период, финансиска поддршка за објавување дебитантска книга добија 11 тогаш млади автори (од кои 7 застапени во „Ветерот“), а за објавување нова книга, од оние што веќе не беа дебитанти – 7 автори, по што се случи и оној книжевен собир со од тогашна перспектива оправдан, од денешна перспектива можеби претенциозен наслов – „Ветерот донесе убаво време“ Ваквата бројка е незапаметена пред и потоа, ама во архивите, при пребарување на членовите на комисијата за оценување на издавачките проекти се доаѓа до името на Весна Мојсова-Чепишевска. И тогаш, се чини, сè е појасно… Се запрашувам: што ако не се случеа тие објави во 2013? Таа година, на тогаш младите автори им беше посветено и јубилејното, 25. издание на „Поетска ноќ во Велеството“, македонски автор ја доби „Мостови на Струга“, во октомври – Ревијата на малите книжевности во Хрватска беше посветена на младите македонски автори, се возобнови „Репер“ како прв неделник за култура… Следната година, една нова, само поетска антологија, со истиот наслов, „Ветерот носи убаво време“, се појави во препев на чешки јазик во Чешка, во 2015 г. млад автор ја доби Роман на годината (млад автор од оваа „генерација“, откако години претходно како млад автор ја имаше добиено и Гоце Смилевски), и се случија Деновите на младата македонска проза во Софија, кога неколку прозаисти за првпат потпишаа договори за објавување превод на нивна книга, а во 2016 г., автор од „Ветерот“ ја доби наградата за литература на ЕУ…
И тука изненадувањата запреа! Односно, сето она што се случуваше потоа, веќе не беше изненадување, туку нова реалност во македонскиот книжевен простор која веќе беше целосно етаблирана. Од тогаш наваму, „новото нормално“ е авторите од тој ветер, и оние од почетоците, и оние што се приклучија потоа, постојано да се во фокусот на книжевната сцена. Но тука и како да запре поимањето на „нова книжевна генерација“ и се засили индивидуалниот настап на сцената.. Период кој и мотивира за дел од прашањата кои веќе се обидов да ги отворам. Се запрашувам: колку тоа што се случува од тогаш наваму е и потврда на некои константи на македонското книжевно живеење, особено од периодот кога се сфати дека кај нас веќе не може да се говори за класична книжевна генерација?
Во 2012., кога бевме млади и полетни, ни годеше кога при претставувањето на антологијата ќе се цитираше мислата на еден филозоф: „Додека е млад, човек прави сè за да се пробие. Кога ќе остари, прави сè младите да не се пробијат“.Како размислуваме за оваа мисла денес, кога веќе не сме (толку) млади, а кога во македонскиот книжевен простор веќе има нов ветер? Ќе го негираме ли филозофот?
