Награда за литература на Европската Унија за 2021 година.
Наводно, девојката што легнала на пругата од метрото, никој не ја забележал. Наводно, слегла по скалите, близу до јамата на тунелот, близу до црната дупка – едноставно слегла долу, легнала на грб накосо на шините, со тилот на нивниот раб. Потоа чекала. Чекала на метро-линијата Це, Летњани – Хаје.
На ум ми е девојката како лежи точно накосо, точно на работ. Ја гледам како стои во подземната железница, можеби неколку минути, можеби еден час и со секој следен воз што ќе сопре ми се губи од погледот со масата луѓе што излегуваат, се претопува и исчезнува и повторно испливува, а кога просторот околу неа ќе се расчисти – таа стои исто како пред миг, небаре врз неа минал само бран што едвај ќе го чешне брегот и повторно ќе се повлече назад. А потоа, по извесно време, за кое ќе одлучи таа, полека ќе се префрли кај бетонскиот раб, ќе слезе по скалите, раз-два-три, ќе се смести на пругата, попреку, со тилот на шината – на нејзиното теме зашто токму така се нарекува таа острина.
Мислам на тоа дали ѝ се очите отворени.
Мислам на тоа дали се плаши.
Мислам на тоа дали чувствува олеснување.
Мислам на девојката и на главата, која незабележливо ѝ се одделила од телото кога го чекала метрото на линијата Це, Летњани – Хаје.
Тадам.
Кога бев малечка сакав да бидам магионичарка. И сега понекогаш сакам. Но, главно, сакав кога бев малечка. На видеокасети ја снимав од телевизија серијата со Дејвид Коперфилд, повторно и повторно ги гледав најубавите сцени и тренирав со нив пред екранот. На телевизија понекогаш го даваа, на Златна мрежа, или на некоја естрадна емисија, чешкиот илузионист Кожишка. Тој не ме интересираше колку Коперфилд. Ги гледав и репризите од емисијата Можеби ќе дојде магионичарот… и чекав до крајот. Адам, брат ми, многу ми се смееше поради тоа. Притоа, тој ме набоцка да гледам зашто, наводно, ќе дошол магионичарот.
Тогаш ми изгледаше малку чудно што магионичарите се само машки, кои имаат жени само за да им бидат прислужнички и да вртат газ во улога на помошнички, што подаваат реквизити и притоа се блескаво насмеани, или се во улога на статистки, кои влегуваат во сандак, повторно блескаво насмеани, даваат да ги преполоват и повторно да ги состават, или да ги затворат во орман, да исчезнат и повторно да се појават. Не ми изгледаше чудно во смисла на родов фашизам, сексизам, или нешто такво, туку само чудно и затоа повеќе ме мамеше да станам првата магионичарка на светот, на која, згора, нема да ѝ треба никој што ќе се смее блескаво, ќе ѝ подава предмети што може самата да ги земе и ќе си изигрува експериментално зајаче. Сакав да успеам без никого. Тогаш немаше интернет, кај нас во Мршина го немаше уште долго откако го имаше на други места, така што постојано одев во библиотеката, во нашата мала локална библиотека, каде што имаше страшно мал избор на книги, воопшто, особено на тие со референци за магионичарски трикови. Имаше само една таква, одамна разлистана и извежбана од моја страна зашто едно време постојано ја носев дома, ја листав и ја листав, вежбав и вежбав. Сепак, триковите во книгата беа попрво за дечиња, ги научив сите, помошничка и статистка не ми требаше за нив. Ах, таа магија! Можев да изведувам трикови само со карти, метални парички, шамии и кутичиња од кибритчиња. Ги изведував пред целото семејство и пред соседите, на Ворачкови во кафеаната, во болница на докторките, во училиште на соучениците и на наставничката кога беше дежурна во ходникот, им ги покажував на сите повторно и повторно, само што набргу на сите престана да ни биде интересно.
Сакав да научам поголеми трикови, од кои луѓето ќе бидат лудо изненадени, не само онака, за да не сум тажна, туку навистина да биде изненадување и притоа да си велат: – Како тоа? Како го направи? – И гласно би ми рекле: – Како тоа? Како го направи? – А јас кришум би се насмевнувала со таинствена насмевка, истренирана пред огледало, можеби супер таинствено би ја поткренала едната веѓа, но не би открила воопшто ништо. Само немаше од каде да ги научам тие трикови. Постојано ја молев нашата библиотекарка да порача некоја магионичарска книга, но максимално што направи е да ја снабди Хари Потер и каменот на мудроста, воопшто не сфати што барам од неа. Тоа траеше додека тато не ме одведе в град со Мадла и со Адам. Тогаш имав осум години, Мадла имаше шест, а Адам петнаесет. На Адам му купи нов дел од Дувлото на змејот со прирачник за Господарот на пештерата, на Мадла книгичка со брзозборки, а мене магионичарска книга. На неа имаше светки и момче со капа – веројатно слична на таа што ја имаше Хари Потер во Брадавици, така што конечно научив повеќе трикови.
Сè уште сакав да научам еден единствен трик, кој го немаше во книгата, кој го немаше во ниедна книга што сум ја листала. Веројатно ви е јасно, а? Што би сакале да научите како прво ако посакате да станете магионичари? Сакав да исчезнам. Да, но зошто да исчезнам?! Имено, ме интересираше – кога магионичарите исчезнуваа, или дури и нивните асистенти – што се случуваше со нив. Дали се раствораа во просторот, или сè уште постоеја некаде – и во тој случај каде, накаде се упатуваа и како изгледаше таму? Го знаеја ли местото? Исчезнуваа ли дома, да измијат садови што им останале од пред настапот, а потоа да се вратат? Или исчезнуваа на убаво место? На ливада, во шума, во пустина, на плажа? Или во некоја ничија земја, во друга димензија? Место само за магионичари? Исчезнува ли само нивното тело, или и душата? Им успева, или не се снаоѓаат?
Сакав да се изгубам. Да истражам каде исчезнуваат. И повторно да се вратам. Да се вратам.
Тадам.
Го следам својот лик на одразот од прозорецот во возот. Истовремено го следам својот лик на одразот од прозорецот во собата на Адам, главата на Адам на одразот е два метра зад мојата глава. Плачам зашто дознав дека, наводно, не постои такво место. И дека сум детиште кога верувам во магии зашто сите магии се само божемни, секако!
Шшшшш.
Понекогаш мислам на магијата и на волшепството, на сите трикови што сè уште ги паметам додека сум на својата вистинска работа. Правосмукам деланки и штичиња околу продажниот пулт и притоа на Мадленка ѝ вадам десеткруна од зад увото. Ги чистам фиоките со мокра крпа и притоа правам пред мама да исчезне виолетовата марама во мојата дланка. Со метличка го бришам правот од изложените предмети и притоа од купчето вадам единица срце, му го вртам на тато и го прашувам: – Оваа беше? – Со метла ја собирам пајажината од аголот и притоа…
– Работилницата можете да ја оставите за утре – ми соопштува господин Рочестер кога носи ново парче мебел во продавницата. Го сместува ковчегот до стаклото на излогот. Кимам наведната над кофата со млака вода и притоа ги спојувам дланките како два сада, па дувнувам, садовите се одделуваат и во воздухот летнуваат барем дузина мали збунети коперфилди на кои зад грбот им стрчат пеперуткини крилја. Се мајат наоколу со блескави насмевки и му намигнуваат на господин Рочестер. Само што господин Рочестер не ги ни забележува коперфилдите, па постепено еден по еден престануваат да намигнуваат, сè дури исклештени од здодевност не попукаат како меури од сапуница додека низ задниот влез на дуќанот тој се губи во столарската работилница.
Сакам да доаѓам да чистам тука. Иако многу се прават пајажини, а рамената понекогаш ме болат кога посегнувам по нив. Иако мирисот на дрво е понекогаш премногу опоен. Иако премногу ме потсеќа на шума. Понекогаш.
Понекогаш. Зборот што веќе никогаш нема да можам да го изговорам.
Пред да заминам господин Рочестер ми праќа една од своите кратки насмевки, која никогаш не знам дали претставува сожалување или љубезност.
Хокус покус.
Господин Рочестер воопшто не се вика Рочестер.
Хууу.
Со мене не се качи речиси никој, се довлечкав до главната железничка толку рано што ни холот не стигнал да се исполни со врева од водичи, од скитници и од луѓе што одат на работа. Ми прави нервоза кога нема џагор на местата во кои е наменето да има џагор. Во раните утра во Прага честопати бидува така, нема џагор, тоа е една од причините зошто понекогаш имам тешкотија со утрата. Општо земено, имам амбивалентен став спрема нив, се чувствувам несигурна поради нив зашто секое е поинакво од претходното и затоа што доаѓаат толку наеднаш што не стигнувате да се подготвите. Отворате очи и – тука се. Ништо не доаѓа толку неочекувано како утрата.
Единствениот начин малку да ги измамите е да не си легнете, да следите како крадешкум ненаметливо доаѓаат, така не можат да ве изненадат. Сепак, мора да внимавате. Да не заспиете. Како што јас не заспав денес. Затоа се качив во возот толку рано.
Има утра кога се будам и не знам ништо. Тоа трае едвај еден миг, но го сакам тоа мое ништо.
Има утра кога станувам веднаш кога ќе ми заѕвони часовникот, без најмали тешкотии – без тешкотиите на мојата волја зашто моето тело секогаш има некоја тешкотија – станувам од душекот. Потоа одам на работа. И едвај чекам.
Има утра кога часовникот не ѕвони зашто не морам да одам никаде, кога минува мигот на моето ништо и наеднаш се појавува нешто. Нешто што ќе ви светне од таванот толку силно што не можете да лежите и сигурно ќе ве крене.
Седиштето под мене се претвора во мојот душек на Жижков. Лежам со главата таму каде што другпат ги ставам нозете. Тоа ми е навика од детството. Кога не можам да се кренам на нозе и не морам, ништо не ме тера, но сакам да останам будна, си легнувам обратно. Губам рамнотежа. Истовремено во мене сè уште е некаде скриен остатокот од мојата детска возбуда. Како кога ќе најдете прекрасна скривница при играње за да се скриете токму во мигот кога тој што мижи ќе ве најде. Како кога ќе стапнете на терен каде што не смеете. Како кога сте првпат сами дома.
Значи, тој трепет ми е постојано скриен во телото, без оглед кога и каде ќе легнам на кревет со главата кај нозете, со нозете кај главата.
Се вртам настрана, погледот ми сопира на прозорецот.
На следното трепнување на симсот седнуваат две женски фигури. Ја кревам раката кон нив…
Шшш.
…Седиме една спроти друга и тискаме сè уште топол колач со боровинки кога Мадла посегнува по мобилниот што ѕвони и превртува очи. – Нема да зборувам со него, на, крени ти!
– Не! Што ќе му кажам? – се бранам, но многу слабо така што едвај се разбира.
– На пример, дека сум умрела. Трагично сум загинала – истресува, а потоа очите ѝ светнуваат и веќе знам дека има план. А кога Мадла има план…
– Заборави, идиотке.
Пред мене сè уште стрчи нејзината рака со телефонот, на екранот се гледа дека го прифатила повикот. Ѝ го земам мобилниот, одмавнувам со главата, нејзините очи лукаво светнуваат над огромната шолја чај. Гласно сркнува.
– Ало-о! – џвакам и прашално превртувам очи кон неа. Збунет момчешки глас на другата страна. Го кријам телефонот со дланката.
– Речи му дека сум цркнала – шепоти гласно Мадла, а пискавиот кикот што следува се труди да го задуши со внатрешната страна од лакотот додека пред лицето ја свиткува раката што прво ѝ стрчеше пред мене.
– Здраво Роберт – велам и од устата ми паѓа ронка. – Е, Мадла… Мадла не е тука… – велам и ја истресувам од себе нејзината нога, со која ме боде во коленото и притоа балансира со задникот. Се воздржувам од смеа, ѝ мавтам со слободната рака и во телефонот малку отсутно мрморам: – Каде е? Па…
Раката на Мадленка е јамка на која се беси, а исплазениот јазик ѝ виси од устата.
Тупаницата на Мадленка е борбен нож, чиј врв ми се забодува во стомакот. – Ум-ре, ум-ре, ум-ре – изговара и на секој слог ѝ отплиснува по малку чај на маицата.
– Таа, значи… – ја притискам со коленото за да престане.
Само што раката на Мадленка е пиштол што го држи на слепоочницата и го стиска чкрапалото.
– Умре, умре – ја мрда безгласно устата.
– Мадленка умре.
Мадла не верувајќи превртува очи, зема воздух и силно ми го каснува коленото за да не избувне гласно. Викнувам од болка, силно ја клоцнувам, почнувам да губам рамнотежа и да паѓам сè дури не се спружам со силен тупот на килимот во нејзината соба. Телефонот летнува од раката и се распаѓа под радијаторот на три парчиња, преден, заден дел и батерија.
– Баш си крава – врескам и се држам за повредената карлица, но Мадленка едвај ме слуша покрај своето викање.
– Ќе се помочам – писка. – Ќе се посерам – приседнува на прозорецот. – Може ќе скокнам од прозорецот, а!
– Кутриот Роберт…
Вратата од собата се отвора. – Цела зграда ечи од вас – соопштува Адам рамнодушно. – Патем, тревата ви труе до скалите. – Само ја влошува целата ситуација. Постојува уште малку во рамката од вратата и нè следи како со мака се валкаме од смеа. Мадла скокнува од парапетот со своето ситно тело на мојот грб и рака и скокотливо ме гали по косата. Адам посегнува по парчињата колач од боровинки. – Да не сте случајно и двете полудени?
Крк-крк.
Многу сакам некој да ме гали по косата. И, на пример, сакам кога луѓето сркаат убаво и со апетит на глас, така што звукот се разлева. Многу сакам да ги слушам луѓето кога не ги изговараат убаво гласовите, па затоа гласот им е малку рапав и одвреме-навреме им прескокнува. Сакам кога столчето зачкрипува откако некој ќе седне на него, небаре воздивнува, стенка, небаре чекало да го зафатат за да може конечно да го поздрави својот гостин со олеснување. Го сакам звукот на стапките на Карамел на паркетот, звукот на кршење ореви а и на смукалката кога крцкаат сите ронки од аглите и од процепите. Ги сакам првото утринско кафе и првата голтка вино. Го сакам изразот „го ебавме ежот“, иако не знам како настанал, исто како и „го обравме бостанот“. Честопати водевме бескрајни дебати со Мадла за потеклото на слични фрази, дури велевме дека еден ден ќе објавиме книга со такви приказни, на пример како некој го обрал бостанот и како некој друг му наишол со заеднички познаjник, а потоа некој од друштвото направил нешто како врв на тоа, а друг рекол: – Веројатно си обрал бостан, зар не Карел? Исто така го сакам „не биди Смислов“. Всушност, многу го сакам и името Смислов. Сакам намирисан тоалет, криви карпи и бури. Навистина сакам кога некој ми го гали грбот. Или косата. Сакам кога некој ме гали. Сакам пенкала со тенки мини. Сакам кога некој ме гали. Ми се допаѓа што секогаш сè има три дела. Три главни делови. Три основни составни делови. Почеток, средина, крај. Шини, прагови, чакал. Врв на толчникот, столб, плодник. Горни, срцеви, основни ноти на парфемот. Вовед, главен дел, заклучок.
Шшшшш.
Господин Рочестер остава зад себе тенка патека од деланки, ронки и ѓубре од ситните нешта што паѓаат од него на чистиот под – на подот што секојдневно му го чистам. Остава патека зад себе кога оди да ми ја отвори вратата за да заминам.
Шшш.
Пред да почнам да чистам редев призводи во супермаркет. Но оттаму ме избркаа поради инцидентот со скокот од орманот. Од три метри.
Ш.
Стојам во канцеларијата и ја гледам снимката од безбедносната камера, која ми ја пушти шефот. Секако, не мора да ми ја пушти, не мора да го решава случајот, па не барам никаква отштета, немам намера да пријавам ништо во осигурителната компанија. Сепак, ми ја пушта снимката од претходниот ден, на која заматена редам производи од магацинот на најниските рафтови од гондолата. Потоа со празни раце чучнувам неподвижно на подот. Веднаш потоа се обѕирам и тоа речиси бесно и потоа неочекувано изненадувачки скокнувам, се јазам на гондолата со производи, на металната конструкција, се качувам на вториот кат од гондолата како мајмун, а потоа на грб се лизнувам на земја. Паметам дека ме забележа чистачката, која гласно вресна.
Потоа шефот го паузираше видеото и изгледаше како да ќе поврати кога ме истера од канцеларијата. Не ми побара никакво објаснување. И онака немав што да му кажам. Во агенцијата што ме вработи не се ни обидов да се јавам и да замолам за друга работа.
Прекинат сообраќај.
Книгата е објавена во склоп на проектот Made in Europe: power of diversity, со поддршка на Европската Унија.
Превод од чешки: Маргарета Карајанова
