Поетската книга „Непронајдено прибежиште: писма од пештерите и од морските дна“ од Сашо Огненовски е една комплетна и сложена поетска книга која се доживува како епопеја на бегалската криза која во денешно време сѐ повеќе зема замав. Луѓето отсекогаш ги напуштале своите домови во потрага по подобар живот, а неретко – и во потрага по живот, бидејќи животот им умрел во местото на кое се родиле и живееле. Бегале на друго место за да се спасат од глад, од опресија, од прогонство на душата, од крвопролевањата што ги носат војните во кои единствен победник е смртта. Но може ли да се избега навистина? И кон што е насочено тоа бегство? Ја оставаат ли тие смртта за себе или ја носат во себе за да ја преселат на некое ново место како семка од која ќе изрти животот? И нема ли и по некој од нас во тие човечки тела кои се обидуваат да си ги продолжат годините престој на земјата? Си ги носиме ли со себе нашите желби за да ги оживееме на друго место и ќе бидат ли тие недопрени и неизвалкани од ужасите што сме ги живееле или таа слика на која нашата иднина сама си го разнесува мозокот вечно ќе биде тетовирана на нашите зеници? („На твоите рамена сега е куќата на неродениот син,/таму е застаната и нашата желба за двор и лулашка,/на нив е насадена и сета опскурност на денот кој не заминува/а го носи и вечерното битисување кое го помножуваме со трепетот.// На твоите рамена е сега целиот свет распарчен и одземен од нас,/на нив натежнува облакот од чии капки се отруле неживите.“) Можно ли е човек да побегне од самиот себе додека се брка низ вековите за да се издигне неговата душа повисоко? Може ли да се побегне од минатото кое во истовреме е и горка сегашност, но и нешто што нѐ определува и неслучајно нѐ прострелува во иднината? Нѐ брка ли парчето земја на кое сме ѝ дотежиле или времето кое сме го обремениле со грешките што ги правеле нашите предци, а кои се дел и од нас, или сами се туркаме во правец кон неизвесното и небиднината за да најдеме нова смисла и подобра иднина што и да значи тоа?
Во оваа книга Огненовски го артикулира гласот на бегалецот кој зазема многу облици и тела и кој живее на различни места во светот. Тој се вика Самир, но и Валентина, Јаков, Лида, Микола, Башир, Амина, Хадија, Нармин, Шукрија, Изабел, Петар, Хозе, Јохан, Сара, Деви, Нехмо… Тој припаѓа на одредена етничка заедница, а во истовреме е и ослободен од секакви општествени стеги. Тој е и дете кое за да ја разбере војната си игра со војничиња играчки, но и мајка која со своето мртво тело го заштитува синот исто како и пред неговото физичко раѓање и млад брачен пар кој сака да си изгради куќа од соништа во кои не се слуша ни лелек, ни чкрипење, ни продорен звук на сирена која им ги пронижува мислите. Тој е и жена која во својата матка како во пештера му нуди прибежиште на своето неродено дете со надеж дека ќе успее безбедно да стапне на копно наместо да се претвори во безгласна буква која почива на морското дно. Тој глас има свој идентитет, но сепак се чини како во истовреме да ги содржи идентитетите на сите луѓе со кои дели иста или слична судбина кои бараат прибежиште и тука и таму и сега и тогаш и во сите времиња. Оваа книга се доживува како приказна во која преку водата се обединети многу човечки приказни кои исто болат и се молат за подобро утре. Водата може да биде и спас, но и пораз. Таа може да ги пренесе од еден брег до друг, но може и да ги потопи и да ги заборави на морското дно, таа е и пријател и непријател, таа може да помине низ нив и да ги измие од сите зла, да ги прочисти и да ги ослободи со моќта на солзата, но може и да си игра со нив бранувајќи им ги мислите со силата на бурата, да ги зароби и да ги голта сѐ подлабоко во својата утроба. Така, се чини дека во основата на бегството е преминувањето од една состојба до друга, од едно време до друго. Промената е таа која треба да ја доживееме и да ја преживееме, бидејќи не си го преселуваме само животот туку и сонот. И во таа опстојба на телото и духот понекогаш се чини како да постои некаков баланс помеѓу светлината и темнината, помеѓу биднината и небиднината. Како сѐ да е ставено на вага на која не претежнува ниту едната страна и се чини како да е доволен само еден миг лесен како пердув од птица за да победи насмевката, само прашање е кој ќе биде толку храбар за да го искубе од времето. „Водата е посипана со/слепи белини/и очај заскитан низ нив…// Небото колне со секавици,/со кликтежи,/’ржи со авионски мотори/Денес е рамноденица…/Колку денот, толку ноќта/Колку раѓањето, толку смртта…/Колку насмевката, толку солзата…“, „Сега и на копно и во вода/си ги бараат митовите и приказните/Денес и утрото и вечерта/ќе се сретнат/со ветерот и дождот/и ќе го донесат коработ/со мртвите и живите/за и мртвите и живите на копното/да се пребројуваат со чаурите.“
Оттука сосема ќе биде оправдано ако речеме дека оваа книга може да се доживее и како игра на спротивности, бидејќи тука е спротивставено тоа што е горе (пештерата како прибежиште) и тоа што е долу (морското дно како смрт без гроб, како заборав). Пештерата исто така е нешто што може да ја симболизира нашата свесност, јавето, односно нешто што колку толку можеме да го држиме под контрола, бидејќи е на копно, а морското дно како нашето несвесно, сонот, заборавот, нешто врз што немаме контрола и што нѐ поврзува со архетипското, со колективното несвесно поради кое сме тоа што сме и никогаш не почнуваме од нула кога учествуваме во градењето на цивилизациските вредности. „Се бакнуваме со нашите/архетипови еднаш неделно…/Во останатите денови/си го адаптираме идентитетот/растерувајќи ги духовите/од минатото.“ Но пештерата не е секогаш прибежиште на душата, туку одбранбен механизам поради кој не ја гледаме реалноста, дупка во која се крие нашиот замрзнат страв: „Зошто се вовлекуваме/во пештерата на/рамнодушноста, заслепени/и очајни со дигнати/раце или…?“ и така: „Великата порта е сон за кој не сме уште подготвени…/Сега страдањето е исклучок…/Ние полека умираме од лежерност.// Оној силен блесок е измама/дека утрото е блиску,/ние сме себеизмамени, проблесоци/на некој поранешен homo faber,/скитници со далечински управувачи/иако нашите приемници веќе се топат/од минливоста.// Времето си го носиме под пазувата/и тлееме како ѕвезди покајнички“. Пештерата е и гроб во кој ги закопуваме спомените, временска капсула што нѐ чува од нас самите, а и скривница.
Патот не е лесен и може да ни се случи да се изгубиме себеси и да не можеме да се сетиме кои сме, од каде сме тргнале и кон што се стремиме. Но тоа што е клучно е сознанието дека не сме сами и во добро и во зло. „Тектониката на сепството се породува со мигови/и тетеравењето на слухот го поместува/во некое друго време,/а отчукувањата на овие срца се staccato,/ритам во којшто се приспособуваат/и превртените автомобили,/и разлетаните паричници, а и искршените очила./Она што е длабоко е тагата свиткана во станиол/зашто само тоа останало од двете чоколада.“ А понекогаш и водата не нѐ сака: „Зошто водата се повлекува/при секој чекор овде, на брегот/полн со суви школки и/растргнати морски ежови?“ како да сака да каже дека нема надеж за нас луѓето. „Омарнината на последното лето ме потсети на тоа дека/еве и денес не можам да си ги соберам датумите/за да си ја разграничам биографијата од раѓањето/до двата мига на молкот што ден-денес/ми чкрипи кога ќе се потпрам на мислата/што не можам да ја довршам, намовнат и блед.// Дали сум стигнал до дното?/Годините се разминувале со копнежи… Или можеби нè преселувале залудно…“
Сепак, тоа што е долу, не мора да значи дека е пекол или смрт или неуспех, затоа што човекот станува човек токму поради тие падови и можноста да го погледне светот и од жабја перспектива. Само така ќе може да се стреми кон тоа што е горе, односно кон свој развој. Тоа што е долу, може да биде во исто време и наша пештера, прибежиште, можност за сонување и бегство од суровата реалност. Токму затоа понекогаш и сами си го правиме тоа, си го запираме здивот и се нурнуваме длабоко во себе за да излеземе од светот што го убива човекот во нас и да „избегаме“ во скриениот свет во кој можеме да бидеме тоа што сме. „Не ги потопи Шукрија своите играчки за да се откаже од нив,/туку за да ги сокрие на дното од реката каде што секое утро/ја нурнуваше главата за да ги погледне полноглавците и пијавиците./Оддалеку татнат камиони, а тој се збогува со полноглавците за да/си го завие лицето во шамијата на мајка му чие тело лежи во амбарот.“
Освен водата како обединувачки елемент, а потоа и пештерата како прибежиште и морското дно, Огненовски ја опредметува и вечната игра за превласт или обединување на светлината и темнината, но и викот наспроти молкот, движењето наспроти мирувањето… „Обично стануваме рано за да се измиеме со дождовница/и да си посакаме добро утро во мислите./Не зборуваме ништо, не се ни погледнуваме./Не сме свои, а мораме да сме еден до друг./Не сме непријатели зашто овде никој не е непријател…/Непријателот е невидлив и многу дамнешен.// Потоа се молиме и појадуваме ронки светлина…“ И сите тие нешта се поврзани и физички преку писмото. Ликовите си пишуваат едни на други, ја кодираат со писмо својата судбина и ја испраќаат некаде на друго место за да не бидат заборавени или можеби за да добијат утеха, ја опредметуваат својата реалност за да можат да ја разберат, но се чини како тоа повеќе да е дијалог со самите себеси отколку навистина таа порака да се испраќа од едниот до другиот брег на мислата. „Испраќам измислени зборови зашто/сè уште не знам да пишувам…“ – вели малиот Јаков обидувајќи се да си ја спаси мислата и да ја испрати до другиот брег како чунче од хартија врз кое е испишана надежта. Но наместо тоа назад му се враќа суровата реалност во која мајка му ја нема веќе: „Ниедно од овие писма нема да ги добиеш/зашто, пак ќе ти речам, не знам да пишувам,/а ти си исчезнала под рушевините,/си заминала без збогум, без ветување, без прекор.“
Поетските слики преку кои се опредметуваат поетските мотиви се динамични и живи и математички прецизно отсликани. Се зариваат во свеста на читателот поради употребата на шокирачки метафори, оксиморони, метонимии, контрасти… кои без пардон ни го прикажуваат лицето на бедата, војната, ужасите, гладта која се храни со сајбер-сендвичи, но и надежта. „Си го пребарувам името низ трошките/што останале од двете касајчиња/и наоѓам само согласки/притиснати меѓу два катници…“ „Капката има тонус и мириса на мувла,/касајчето ни останува в грло,/а меѓу две проголтувања/повторно ги пребројуваме спомените“. Сликите се поразувачки и сведочат за празнотијата што ја носиме во градите: „Се составаме дел по дел: срце, гради, коси/и повторно истата приказна што ја препејуваме/како молитва, како погром и како клетва./Корените се дел од прашината/врз историските интерпретации, а фактите/веќе не ни создаваат вртоглавица./Тие се претвораат во вазни, чинии, лажици,/ковчези, фотографии, играчки, чевлички,/копчиња, игли, капи, тркала од велосипеди,/искинати тетратки, боички, прстени,/две влакна коса, ракавица,/мали бастуни скршени на половина./Пливаат врз површината на претпоставките“.
Книгата има сложена и неочекувана структура. Содржи 133 песни организирани во 13 циклуси со следниве наслови: Длабоко сокриено, Молчејќи, Тело и крв, Созревање во зборот, Каменот, Делото што го избираме, Слабости и порази, Постоењето и небитието, Невидливото, Пукнатината татковина, Последниот збор, Земјата на значењата и Слово и череп. Така секој циклус содржи песни кои на места се групирани под исти наслови. Песните варираат од изразено лирски, преку лирско-епски во кои сепак доминира лирското, до лирика во проза (циклусот Пукнатината татковина). Токму заради тоа поетските слики можеме да ги следиме во една сижетна линија која дивергира во повеќе правци за на крај повторно да се спои во една наративна единица во која се слеани сите приказни. Во сите нив има силни емоции кои гравитираат околу тагата, болката, страдањето, разделбата, напуштањето, но и љубовта, верата и надежта. Сликите градациски се нижат како климакс, затоа што лирската приказна, ако така може да се каже за оваа книга, започнува да се раскажува смирено, испрекинато, на пати недоречено, како привидение, како сон, како внатрешен конфликт, а потоа и како надворешна манифестација на сепството кое се обидува и физички да избега од едно место на друго, од едно време во друго. Потоа, мислата сѐ појасно се артикулира, поетските слики стануваат сѐ побогати и појасни, ликовите се од крв и од месо, текот на свеста полека се оддиплува пред читателот, а тој сѐ повеќе станува дел од приказната, емоцијата се засилува до степен на болка, емпатија, сомилост, но и силна, чиста, универзална човечка љубов кон родот, кон човекот, кон цивилизацијата, кон светот која има моќ да излечи и да облагороди. Исказот е мошне уверлив, бидејќи лирското Јас отворено зборува за себе, без прикривање и без воздржување за почетокот на своето патување, за страданијата и предизвиците, за функцијата на зборот/стихот/писмото во борбата со себеси и со неизвесноста, но и за крајот на патувањето, за новиот брег кој во исто време се доживува како нов почеток и поглед кон иднината. Оваа книга на Сашо Огненовски е и огледало на човечката душа која патува низ вековите за да се најде себеси на другата страна на постоењето, на новиот брег кој ветува нова приказна која во себе ја содржи и старата, бидејќи новото може да биде ново само во однос на старото. Токму во тој дух е и последниот циклус Слово и череп, а и последната песна:
„Последниот оброк од зборови го испраќаме
кон оние што ги прочитале задоцнетите писма
и што спијат мирно опколени со бодликава жица.
Можеби иљачот од судбините што нè однесоа
во далечините се наоѓа токму во тие фрази,
во тие погрешно испишани синтагми,
па излечени и облагородени, ќе го родиме
новото послание што ќе ги претвори прибежиштата
во крипти и ќе донесе чист воздух прошаран со птичји крици.“
„Непронајдено прибежиште: писма од пештерите и од морските дна“ од Сашо Огненовски е исклучително и освестувачко поетско дело кое филмски и драматично ја предизвикува емоцијата и ја провоцира мислата кај читателот, го буди човечкото во него и го подигнува повисоко во естетска и етичка смисла на зборот.
