Клепањето од ѕвоната на овците и козите, како и мојата жуборна вода, ја крепат оваа приказна. Во секоја годишна доба може да се најдат тука стада. Затоа, додека ја читате оваа приказна, задржете ги тие звуци во своите мисли; како и свежиот ветер што постојано дува тука наоколу, тапкајќи ве нежно по кожата со своите студени прсти, секогаш присутен, дури и во жешките лета.
Од сите жени што доаѓаат кај мене секое утро во своите шарени фустани до глуждовите, со темнообоени кардигани, забрадени во шамии со цветни шари околу главите и под лицето, со мали панделки врзани на задниот дел од вратот, што доаѓаат со грниња на рамениците или со кожени мешини за вода во рацете и ги полнат со мојата бистра вода – особено една од нив ми го привлекува вниманието. Жена со очи кои ме потсетуваат на срните што доаѓаат да ми пијат од водата. Рано наутро, кога сонцето сè уште ме нема стоплено, или навечер, кога водата почнува да ми се лади, таа внимателно зачекорува на камењата. Најпрво цврсто ја врзува својата цветна шамија околу главата. Потоа ја поместува панделката малку наназад за да си ја открие црната коса со патец на средина, погледнува кон моето вртливо тело и прошепнува: „Може малку?“
Таа ја одврзува кожената врвка од мевот за вода. Со едната рака ја држи кожената мешина, која некогаш била дел од жива коза или овен, а со другата рака отворот, кој некогаш бил топло грло, и тивко седи на мазните карпи. Кога не носи чевли, понекогаш нежно ѝ се прикрадувам до стапалата и ѝ ги допирам прстите. Таа ги притиска сувите, жедни усни од мешината за вода на моите влажни усни. Мртвиот козји мев се полни со моите живи капки. Кога се наведнува нанапред, ѝ паѓаат плетенките од под цветната шамија на нејзините мали гради. Се повлекувам малку наназад за да ја натерам да се наведне повеќе. За да ѝ се намокри ѓерданот од суви цветови на каранфилче и да го рашири својот убав мирис, додека врвовите на нејзината долга коса ми ја боцкаат водата. Таа ја остава мешината настрана, а потоа со своите дланки собрани ко чашка ја собира мојата ладна вода. Нејзините витки прсти продираа под мојата треперлива кожа, под која за кратко неподвижно мируваа. Ги затвора очите и со водата собрана меѓу нејзините прсти, неколку пати си го прска лицето. Ги отвора очите и додека ме гледа, пие од водата која изгледа како мало езерце во нејзините дланки.
Потоа ја зема мешината и ја префрла преку левото рамо. Мевот се обликува според нејзиното рамо. Погледнува во планините, во рамнината, во облаците и секогаш пред да си замине, за миг погледнува во мене, ми го гледа телото кое го одразува тој пејзаж. Потоа повторно ги затвора очите и го слуша мојот жубор. Звукот на брза река што не застанува. А потоа, си оди. И повторно ќе ја видам следната вечер или наутро. Понекогаш ми доаѓа без мешина или стомна, па се загледува во моите бранови и ме исполнува со својот поглед. Дури и кога ќе се измешаат звуците на возбудени и вознемирени луѓе, животни и моите бранови, таа продолжува спокојно да ме гледа.
Секогаш кога ќе ме погледне, стравувам дали повторно ќе ѝ се допаднам. Дали моето присуство сè уште се вклопува во нејзиниот живот. Без да ме гледа само како тага од минатото или како страв за иднината. Дали исто ќе ме сака во некоја бурна есен, како што ме сака во мирно лето? Дали сè уште ќе ме сака кога преку мојата бистрина ќе може да си го огледа прекрасното лице или кога мојата каллива боја ќе наликува на урина на жедно куче?
Името ѝ е Сарај. Сари-ај. Тоа значи „златна месечина“, „сонце“.
Мајка ѝ, како и повеќето планински жени, морала да се породи далеку од болницата. Дури ниту искусните жени кои со часови демнеа покрај неа не знаеја што се случува и пред младите од најблиското село да стигнат во помош, веќе беше доцна. Неколку часа по породувањето, таа почина од обилно крвавење. Не успевајќи да си го земе чедото в преграт. Мајката на Сарај беше погребана до едно дрво со надгробен камен на главата и широк камен врз гробот во кој лежеше. Име со шајки ѝ беше врежано во надгробниот камен, а нејзиниот гроб секоја година го посетуваа нејзиниот сопруг, ќерка и целото племе. Таткото на Сарај цела година носеше црна облека и работеше помалку, благодарение на храната и негата што повремено ја добиваше од другите. Тага го навјасуваше од гледањето во планините и восхитот од сопственото дете, кое беше исто толку убаво како и неговата покојна сопруга. По првата година, нејзината смрт беше како чад што одвреме-навреме се издигнува од огнот на нивното секојдневие, пецкајќи им ги очите и грлото.
Сарај порасна на срнешко млеко, во прегратките на други жени кои, покрај своите деца, повремено се грижеа и за неа; особено кога нејзиниот татко го водеше стадото на пасење или кога едноставно не знаеше што да прави. Татко ѝ не сакаше друга жена и – иако тоа повеќе или помалку се очекуваше од него – не сакаше ни други деца, па продолжи деноноќно да се грижи и да си ја сака само својата Сарај. Ја научи да јава коњ, да пали оган, да лови и да коле животно кога е потребно. Но од племенските жени Сарај научи и да ткае килими, да молзе овци, да ги собира правите билки, да пее и да се грижи за јагнињата кои, исто како неа, прерано си ја изгубиле својата мајка. Откако ќе завршеше со сето тоа, ја гледав тагата во нејзините очи, која се осмелуваше да се појави само во моите капки вода. Во моите капки кои умираат или испаруваат за повторно да се родат во облаците, давајќи им нов живот на дрвјата. Во моите капки вода кои никогаш не мируваат, кои постојано мечтаат и се движат.
Јас сум Арас. Моето име значи „од око вода“, „солза“. Моите капки знаат што значи да се тече и да се навира, да се минува. Нив секогаш ги има, течат, се движат. Ги преминуваат планините, разговараат со рибите, со мовта и камењата. Ги прегрнуваат месечината и ѕвездите. Ја допираат уморната земја од која никогаш не се заморуваат. Се лизгаат по испотените детски тела во попладневните часови и ја гледаат осаменоста на рибарите. На крајот од годишните времиња, ги дарувам со боја и живот дрвјата, полињата и планините, кои понекогаш ги оставам сиви и бели зад себе, додека продолжувам по својот тек. Моите капки не го губат својот пат. Тие го знаат својот пат, знаат кај да одат и оној што ме следи нема да се изгуби во планините.
Ко патека сум за секого што сака некаде да оди – не само за рибите, птиците, карпите, алгите, туку и за луѓето. Ги водам од долината до врвот и од врвот до долината. Без нивно знаење ги скротив со своите долги прсти. Козите, овците и кучињата ги следат луѓето, а луѓето ме следат мене. Не можат без мене. Дури од памтивек е така. Доаѓаат кај мене во потрага по храна, вода и одмор. Остануваат близу до мене. Покрај мене градат градови и земји на кои си измислуваат граници едни со други, додека гледаат во моето тело, како се движи, како тече и како повремено се смирува. Секогаш сум тука, луѓето доаѓаат и си заминуваат.
Понекогаш им ги впивам приказните во себе, а понекогаш ги пуштам да истечат. Луѓето ми приоѓаат или се држат настрана. Понекогаш почесто ги гледам и подолго ги мислам. За рамнините, планините и рибите, јас сум само река на патот кон сопственото постоење. Особено кога луѓето ме гледаат и кога ги натопуваат рацете или телото во моите капки, јас сум поприсутна и имам приказни за раскажување. Понекогаш слушам приказни од облаците за светот зад планините. Понекогаш чувствувам нов вкус во дождот, но потоа заборавам на него и погледнувам околу себе и во луѓето што живеат наоколу. Во последно време налетувам на сè повеќе брани кои си мислат дека можат да ме запрат, но имам многу раце и прсти за да ползам и да танцувам. Јас сум река, а реката никогаш не запира.
Секојпат кога Сарај доаѓа да ме види, се давам во нејзините очи и прсти со копнеж да бидам само нејзин, да течам за неа, да бидам нејзиниот Арас, кој ќе ѝ ја раскаже приказната.
Ја сакам Сарај долго време; уште од мигот кога среде ноќ од шаторот одекна нејзиниот плач, кој се разликуваше од плачот на сите други бебиња. Се чинеше како да станаа љубопитни дури и дрвјата во срцето на шумата. За миг им молкнаа лисјата и корените. Смеа ѝ одекнуваше низ планините, предизвикувајќи сите фазани наеднаш да почнат да се кикотат, како што го правеа тоа кога ќе слушнеа дека се приближува пролетта. Сарај, како и сите други деца, по цел ден трчаше наваму-натаму низ ливадите, јаваше коњи и со црвени образи од ветрот и сонцето ги гледаше возрасните како играат поло. Кога малку потпорасна, ги молзеше козите, држејќи им ги главите меѓу своите мали нозе, за да не побегнат. Собираше кокошкини јајца, а понекогаш помагаше во капењето и стрижењето на овците. Додека во мене ја переше волната, која беше тврда и закоравена од кал и измет, или облеката што смрдеше на чад, моите капки имаа повеќе време да ѝ ги почувствуваат меките дланки. Понекогаш, подалеку од мене, ја фрлаше предената волна во бакарни садови полни вода, и ја бојосуваше варејќи ја со диви цвеќиња, плодови и билки. Користеше дабова кора и лушпи од млади ореви за да ја добие светлокафената боја, корен од броќ за црвената, кора од кромид за розовата, кора од калинка за темножолтата, и сите тие бои ги мешаше со други. Потоа, на сонце ја ширеше волната покрај мене на големите карпи, за да се исуши.
Како што растеше, така сè почесто ме гледаше. Повеќе можев во очите да ѝ ја видам копнежливоста. Почесто ме повикуваше и подолго остануваше до мене. Навечер, кога другите полека заспиваа во своите шатори, и кога речиси немаше никаква друга светлина освен ѕвездената и онаа од неколкуте фенери до шаторите, таа доаѓаше кај мене. Кога ноќе на тивко сакав да заборавам на луѓето и да поразговарам со планините, со гранките кои паѓаа во мене и патуваа со мене, Сарај ќе седнеше до мене и повторно ќе ми го привлече сето внимание. Ќе ја одврзеше шамијата и внимателно ќе ги расплетеше плетенките од својата црна коса. Ги пушташе своите кадрици на секогаш присутното ветре и ги расчешлуваше со прстите. Мирисот на нејзиното тело, испотено од работа и игра, се мешаше со мирисот на нејзиниот ѓердан од каранфилче, со мирисот на чад, кози, сирење и диви цвеќиња. Слушав како нејзиното дишење се спојува со звукот на моите капки. А кога не беше уморна, понекогаш си пееше за себе.
„Фатена во мисли за тебе
тие ноќта ми ја крадат,
па да ги оттргнам не можам,
очај ме тишти што до тебе не сум,
Ајрилик, разделба, о таа разделба,
поголем чемер од ова нема.“
Ја слушав и танцував.
„Ќе останеш ли засекогаш толку убав и стамен? Не како оние смртници и слабаци?“, праша таа, потопопувајќи си ги топлите раце во мене. А јас го забрзав својот тек. Таа се насмеа и прошепоти: „Нашиот султан, Арас.“ Кога се врати во својот шатор за да си легне, јас продолжив да течам, но потивко и поспокојно. Можеби затоа што ми недостигаше, или затоа што не сакав да ја разбудам со својот шум. А можеше ли воопшто да го слушне? Или веќе го заборавила, како што вие ги заборавивте звуците од ѕвоната на овците и студените прсти на ветрот, така и таа го заборавила жуборот на реката која вели: „Јас сум тука, тука сум, тука сум.“
Превод од холандски јазик: Ели Пујовска
Преводот на книгата на македонски јазик е објавена со поддршка на Наградата за литература на Европската Унија (EUPL). Авторот на книгата добива специјално признание од European Union Prize for Literature (EUPL) во 2024 година.
