Автостоперскиот водич низ вселената – блокбастер и проникливо филозофско дело

Во својот осврт кон триесетгодишнината од Автостоперскиот водич низ вселената, критичарот Маркус О’Деар споменатиот период го нарече манија, која опфаќа две радиосерии, четиритомно продолжение, ТВ-серија, три поголеми сценски продукции, компјутерска игра… кои можеби се завршени, но феноменот се докажа како неуништлив, слично на споредниот лик Агригаџ, кој секогаш повторно се инкарнира. Петтиот том, објавен 1992, чија франшиза ја преживеа смртта на нејзиниот творец Даглас Адамс; две филмски верзии и три натамошни радиосерии се појавија во последниве пет години.[1] Ова без сомнение ги преминува рамките на таканаречениот научно-фантастичен роман[2], категоријата во која е сместен. Но, како да се означи и во кој жанр да се смести романот познат по ликот на манијачно-депресивниот робот ­­Марвин или Гаргравар – бестелесниот ум задолжен за Total Perspective Vortex (Вртлогот сеопфатна перспектива), во кој космичката администрација ги принудува заробените патници да слушаат убиствено бездарна поезија, а потрагата и милионското чекање на одговорот на прашањето за суштината на постоењето e главниот мотив? Овој роман содржи елементи на научна фантастика, тоа не може да се порекне, но се наѕираат и елементи на онирична[3] фантастика, како оние од „Алиса во земјата на чудата“ или на чудесното, на прмер, рипчето Бабел, кое спротивно на Вавилонската кула од Библијата, кога ќе го ставиш во увото, почнуваш да ги разбираш сите јазици.

Главниот лик Артур спокојно си седи дома, во сосем обична мала англиска куќичка кога, одеднаш, со грмотевици се заканува рушење на неговиот дом, заради изградба на нов автопат. Овој чин е само мал вовед во пообемната есхатологија, во која исчезнува самата планета Земја, која е исто така уништена заради градење на вселенската обиколница hyperspace bypass и со тоа паралелата микро-макро космос е јасно поставена, а Артур, заедно со вонземјанинот Форд Перфект, кој го спасува својот пријател,  го отпочнува своето патешествие низ вселената. Слично како што Кандид или оптимизам на Волтер – авантуристички роман чии протагонисти треба да одговорат на тезата на Лајбниц за „светот најубав од сите светови“ за да дојдат до безначајна констатација дека треба да си ја обработуваат градината, ликовите во Автостоперскиот водич ги носи нишката на основните филозофски, а понекогаш и теолошки прашања; но тука не се во игра само Елдорадо[4], мудрецот Панглос и убавата Кунигунда, туку, освен Триша Мек Милан, чие име во другата, паралелна димензија е Трилијан Астра, Длабоката Мисла (Deep Thought) од која се бараат големите одговори како од пророк, низ патеките на универзумот и различните планети, космичките пукнатини со заглавени популации на одземена култура и идентитет – се појавува и Творецот лично!

Во првиот пообемен дел од оваа семинарска работа ќе се обидеме да ги детектираме филозофските аспекти на романот-вселенска сага, додека во вториот накратко ќе се осврнеме на она што го исцртува како поп-култура.

1. Филозофските прашања и поставки во Автостоперскиот водич

1.1. Природата на реалноста

Уште во првата глава, каде сѐ уште ништо не отстапува од реализмот, додека двајцата пријатели седат во пабот и Форд се обидува да најде начин да му ја соопшти на Артур веста дека за десетина минути ќе ја снема Земјата, пиејќи пиво во „ручек-време“ и гледајќи во часовникот ја изговара реченицата: „Времето е илузија, а  ручек-време е дупла илузија“.(Адамс 1995:29)

Со ова се загатнува едно од основните филозофски прашања за природата на она што го нарекуваме реалност, а кое лежи на двете димензии и се одвива низ нив, како низ прожектор: времето и просторот. Низ текот на дејството на повеќе места се проблематизира што всушност е реално, воведувајќи ја не само играта со ониричното и фиктивното, туку и – типично за постмодерната, со компјутерското умножување на стварноста, интервенција во неа или претворање на виртуелното во реално (повисоките космички организми компјутерски се претвораат во бели глувчиња или Артур и Форд во каучи и сл.). Во петтиот и последен том, Претежно безболно, темата на необјаснивоста на реалното се појавува на поексплицитен начин. Авторот се фокусира на паралелните, мултиплицирани универзуми, онака како што ги опишува геометријата на Рајснер-Нордстром (Reissner-NordstrØm) во која бескрајни двојки паралелни универзуми се во низа. За овој концепт на време-простор се употребува изразот „топологија на хартиени кукли“, зашто моделот потсеќа на ланецот поврзани хартиени кукли (Грибин 1992: 172). Па така, Форд се обидува да му објасни на Артур дека луѓето ја ставаат под прашање природата на реалноста поради тоа што имаат сетилни филтри и оттука се неспособни да ја перцепираат севкупната реалност. Тој вели: „Новиот Водич излезе од истражувачките лаборатории. Со употреба на новата технологија на нефилтрирана перцепција… нефилтрирана перцепција значи дека тој перципира сѐ. Ние имаме филтри. Новиот Водич нема никакви сензорни филтри, сѐ восприема[…] Сега, бидејќи птичката може да го восприема секој можен универзум, таа е присутна во секој можен универзум“. (Адамс 1995: 738)

Имагинарното, сонувањето и фантазијата се мешаат во некои сцени, како на пример во онаа кога тие патуваат кон Англија во 198- на честерфилдски тросед. Карактеристично е објаснувањето на Форд за случката: „Тој тросед е тука поради нестабилноста на време-просторот, се обидував да му го предочам тоа на твојот омекнат мозок, за да се справиме со ситуацијата.  Троседот е испран, исфрлен од континуумот, тој е како исфрлен временско-просторен товар поради некоја несреќа… ма, не е важно што е, важно е да го фатиме, бидејќи ни е единствениот излез од праисториската земја“. (Адамс 1995: 321)

Не само што природата на реалното се става под прашање, проблематизирајќи го и гносеолошкиот проблем на нејзиното восприемање, туку и може да се заклучи дека Адамс не ‘верува‘ во она што го пренесуваат сетилата, тоа е недоволно и не ја опфаќа целокупната стварност. Слично како кај поголемиот дел од источната филозофија, за него оваа реалност е само привремена и релативна, речиси привидна.

1.2. Крајното прашање (The Ultimate Question)

На планетата Магратеа Артур се среќава со Слартибарфаст, кој му ја раскажува приказна за хиперинтелигентната мултидимензионална раса на суштества, на која пред милиони години ѝ дошло преку глава препукувањето околу смислата на животот, па назначиле двајца од најдобрите да конструираат и дизајнираат чудесен суперкомпјутер, наречен Длабока Мисла, за да го пресмета одговорот на прашањето за  „животот, универзумот и сѐ“. Бараат одговорот да биде едноставен. Длабоката Мисла ги замолува да се вратат на истото место по точно седум и пол милиони години, за да ѝ остават време да размисли, а за тоа време филозофите, програмерите и математичарите да ги водат своите расправии.  Меѓу помпезното најавување, фамфарите и восклиците, по истекот на бараното време, Длабоката Мисла го соопштува одговорот, кој гласи „42“, додавајќи, „ќе беше полесно ако точно се знаеше прашањето, зашто само преку точно поставеното прашање може да се добие точен одговор“. Тогаш, замолуваат тие: „дај ни го вистинското прашање“! Длабоката Мисла одговара дека за тоа е потребен компјутер со бескрајна комплексност, каде што самиот живот ќе биде дел од неговиот операционален матрикс, а тој компјутер ќе се вика… планета Земја. (Адамс 1995: 129) Што може да се заклучи од оваа сајберска метафора?  Дека одговорите на крајните прашања не треба да се бараат надвор од себеси, како што е овде хиперболизирано преку компјутерот. Второ, она што во современата филозофија одамна се повторува, имено, дека правилно поставеното прашање е најважно, дека смислата на самата филозофија лежи во правилно формулираното прашање, кое на извесен начин веќе го содржи одговорот. И трето, дека одговорот мора да произлезе непосредно. Неговиот модус е „самиот живот да биде дел од оперативниот матрикс“, што значи осознавајќи го самиот живот, се осознава и неговата смисла.

1.3. Дали мислењето е привилегија на луѓето или и предметите ја имаат таа дарба?

Не само што во овој роман постојат среќен робот Колин, како и несреќен Марвин, туку компјутерите имаат активно учество и интервенираат во севкупноста на животот. Ваквиот став има свој филозофски пандан во современата филозофија, во правецот наречен „филозофија насочена кон предметот“ (object oriented philosophy). Според Википедија, се работи за метафизичко движење што ја одбива привилегираноста на човечкото постоење над постоењето на нечовечки предмети. Особено, предметно насочената онтологија му опонира на антропоцентризмот на И. Кант и неговиот „коперникански пресврт“, каде што се вели дека предметите се приспособуваат, се усогласуваат кон умот на субјектот, и за возврат стануваат производи на човековото осознавање. Спротивно на Кантовото гледиште, предметно насочените филозофи сметаат дека предметите постојат независно од човековата перцепција и не се онтолошки исцрпени со нивниот однос кон луѓето или останатите предмети. [5]

1.4. Идентитет на личноста

Идентитет. Колективниот аспект на множеството карактеристики по кои едно нешто е препознатливо[6], или од францускиот јазик  identité / латинскиот јазик  idem, што значи еднаков, ист. Но како може човекот, кој е во постојана промена (мислечка, емотивна, сознајна) да биде еднаков на себеси? Древното „Спознај се самиот себе“ претпоставува пронаоѓање на она трајното, непроменливото или секогаш еднаквото во нас самите. Некои од ликовите се удвојуваат на интересен, но не шизофрен начин. Токму Триша Мек Милан има свој космички пандан, истата таа е и Трилијан, во паралелниот космос, што е нејзината слика за идеалното „јас“ или со јазикот на психолозите кажано – нејзиното суперего. Во последниот том, Претежно безболно, земната Триша се среќава со својот космички двојник.

Од друга страна, претседателот на космосот Зафод Библброкс има две глави. Кога бил изгласан за претседател (титула што не подразбира никаква вредност, туку служи за постојано да го одвлекува вниманието за да не се има увид во тоа кој навистина ги влече конците), Зафод сам си ја создал втората глава, за во неа да ги чува деловите од неговата личност што „не се претседателски“. Така вешто ја крие со марами, а во некои прилики таа несакано избива на површина. Овде исто така се работи за нивоата на личноста, повеќе отколку за некаква спротиставеност, иако Зафод е вистински претставник на космичкиот нарцисизам, бидејќи за него е создадена посебна галаксија во која тој е апсолутно најважната личност.

Во 18-та глава од првиот том, китот поставува две прашања: „Зошто сум тука?“; „Која е мојата цел?“, за на крај да го постави најважното прашање: „Што се подразбира под кој сум јас?“ Така доаѓаме до следното етичко прашање за:

1.5. Oдносот меѓу луѓето и животните

Првото прашање се однесува на комуникацијата меѓу човекот и животните. Делфинте со својот мимички јазик ги предупредуваат луѓето за крајот на светот, но луѓето погрешно ги толкуваат нивните гестови, па ги хранат со риби. „На пример, на планетата Земја човекот секогаш сметал дека е поинтелигентен од делфините, бидејќи постигнал толку многу – тркалото, Њујорк, војните итн., додека сѐ што направиле делфините е уживање во водата пливајќи. А сепак, делфините отсекогаш верувале дека се многу поинтелигентни од луѓето – од токму истите причини. Така, делфините решаваат да ја напуштат Земјата пред нејзиното уништување, со пораката „So long and thanks for all the fish!“ – „Со среќа и благодариме за сите риби!“ (Адамс 1995: 113)

Второто прашање е: дали луѓето смеат да ги јадат животните? Ова прашање е нагледно хиперболизирано во вториот том, Ресторан на крајот на универзумот, каде што наместо келнер, животното доаѓа да се претстави самото, раскажувајќи за вкусот на одредени делови од неговото тело, со еден збор – се нуди како жртва. Јасен е ставот, кој не е антропоцентрички.

1.6. Дали постои Бог и каков е неговиот однос кон човекот?

Уште во првиот том, кога се зборува за најпродаваните книги во универзумот, по Автостоперскиот водич (што е автореференцијална постапка, за првпат појавена во модерната, а фреквентно употребувана во постмодерната – да се наведува сопствениот наслов како дел од сижето), се набројуваат насловите од филозофскиот блокбастер: „Каде згреши Бог“, „Повеќе околу најголемите грешки на Бог“ и „На крајот од краиштата, која е таа личност, господин Бог?“. (Адамс 1995: 16)

Наспроти познатите филозофски докази за постоењето на Бог (Анселмо, Паскал, Декарт, Кант итн.)[7], авторот наведува парадоксален доказ за непостоењето на Бог, со кој, всушност, се потврдува неговото постоење. Па така, тој вели дека Рипката Бабел, е мала, жолта, слична на пијавица и најверојатно најчудното суштество во универзумот. Се храни со енергијата на мозочните бранови што ги прима не од нејзиниот носител, туку од оние околу него. Ги апсорбира сите несвесни ментални фреквенции од енергијата на мозочните бранови, за да ги исфрли во мозокот на нејзиниот носител како телепатска матрица формирана од комбинација на бранови од свесни мисли и нервни сигнали, земени од центарот за говор на мозокот што ги емитува. Практичниот исход на сето ова е дека ако ставиш Бабел рипка во увото, веднаш разбираш сѐ што ти е кажано, во која било форма на јазик. Ова е толку бизарно невозможно совпаѓање, дека нешто толку корисно би можело да еволуира од чиста случајност, без причина, што некои мислители решиле да го искористат како конечен и непобитен доказ за непостоењето на Бог. Аргументот е следниов: „Одбивам да докажам дека постојам, вели Бог, бидејќи доказот ја негира верата, а без вера, Јас сум ништо“. „Но, вели човекот, рипката Бабел не е случајно создадена, таа докажува дека постоиш, и оттаму, според твоите сопствени аргументи, ти не постоиш. QED“.
„Ох, не помислив на тоа, и веднаш исчезна во облачето (паф!) од логика. Ох, тоа беше лесно, рече човекот и како бис реши да докаже дека црното е бело, па се уби на следниот пешачки премин“.  (Адамс, 1995: 52)

Преку примерот со рипката Бабел, Адамс всушност го прикажува космолошкиот и истовремено телеолошкиот доказ исцрпно објаснет од Т. Аквински во Сума теологика. На местото на рипката Бабел може да се земе светот или човекот, како сложено и со цел создадено битие. Тоа е дамнешниот доказ дека кога е нешто интелигибилно, создадено според закони и прецизни правила, тогаш и причината за тоа не може да биде случајна, што значи не е можно тоа да настанало тукутака. Адамс често користи иронија, па така парадоксот на рипката, всушност го покажува тесногледото размислување на луѓето, преку логички формули, кои се сведуваат на спротивности, да се обидуваат да докажат метафизички, надлогички вистини. Затоа и пасусот завршува со претворањето на белото во црно, односно, постоењето на Бог е над логиката.

2. Автостоперскиот водич како блокбастер

Се уверивме дека Автостоперскиот водич загатнува многу теми што се од суштинско значење за филозофијата. Во тоа нема сомнение. Но тогаш, зошто е ова дело толку читливо и речиси култно за огромна маса луѓе? Да не заборавиме дека 25 мај е прогласен за Денот на крпата, кога сите фанови на Даглас Адамс излегуваат на улиците и се шетаат со крпи околу вратот[8]. Или фактот дека романот бил најпродаваниот роман во светот четврт деценија.

Во делата што се наменети пред сѐ за естетско уживање, поважно од самата тема или што се обработува е тоа како се обработува. Тоа е она што ја дава естетската вредност на делото. Темите на обработка се речиси секогаш истите (животот, смртта, љубовта…) но начинот на кој тие се обработени, стилот што го содржат е она што најмногу го привлекува читателот.

Приказната почнува вака: има еден универзум и во него една планета на која не постои смеа. На неа не е познато ништо што би можело да се нарече „хумор“. Луѓето на таа планета никогаш не се смеат, не се шегуваат и не се подбиваат. Нејзините жители се крајно сериозни, совесни, искрени, трудољубиви, одговорни, добронамерни и морални. Но, немаат поим за смешното. [9]

Ова дело немаше да биде толку масовно прифатено ако ја немаше главната стилска одлика – хуморот, или како што вели авторот – со големи букви на корицата е втиснато „НЕ ПАНИЧИ“. Бидејќи, што е, всушност, хуморот? За да можеме да се насмееме, мора да се одвоиме, да ја погледнеме ситуацијата од дистанција, и тогаш, во големата слика, може да се согледа смешното, појавата што, како што вели Аристотел, му е единствено својствена на човекот.

Смеата поврзува. Комичното го разбираат сите. Самата именка комично доаѓа од старогрчкиот збор комос, кој означувал весела поднапиена поворка. Од таму се изведени зборовите: Common (заедничко), Комуна, комуникација, компјутер… што значи дека првичната функција за смеата е обединувачка. Таа е наменета за сите, па оттаму и нејзината масовна прифатеност.

Но, дали масовната читаност на овој роман значи и поп-култура? Според Рејмонд Вилијамс (Raymond Williams 1921–1990), таткото на британските културни студии, популарната култура означува збир од одредени културни практики, производи и феномени чијешто заедничко значење се конституира во начелна позиција на сооднос со „високата“ култура. Вилијамс предлага 3 значења за одредување на поимот „популарно“; 1. популарно е она што им се допаѓа на поголем број луѓе; 2. популарното ја обележува културата што е спротивна на високата култура и 3. популарното означува култура што си ја произвеле луѓето самите за себе. (Анастасова 2012: 16). Од погоре наведеното станува јасно дека овој роман несомнено го исполнува само првото заглавје.

Од погоре наведеното станува јасно дека овој роман несомнено го исполнува само првото заглавје.   Неговите симболички слоеви лесно задираат во несвесното на читателот, слично на романите „Малиот Принц“ и „Галебот Џонатан Ливингстон“, кои исто така се култни книги, а не спаѓаат во таканаречената поп-култура. Ова е еден од ретките романи што толку успешно ги обединува: авантуризмот, филозофските прашања, научната фантастика, симболизмот, хуморот и пародијата – и сето тоа во мегаломански – вселенски размери, па сепак делото останува читливо, неоптоварено и возбудливо.

Библиографија

Adams Douglas, The Hitch Hiker’s Guide to the Galaxy, United Kingdom, CPI Mackays;

Анастасова Сенка, Современа популарна култура, Скопје, Центрифуга;

Аквински Тома, Сума Теологика, ЦЦЕЛ (Christian Classics Ethereal library);

Gribbin, J. 1992. In Search of the Edge of Time. London: Bantam Press;

Voltaire, Romani i pripovjetke, Kultura, Zagreb;

http://en.wikipedia.org/wiki/Object-oriented_ontology;

http://en.wikipedia.org/wiki/Oneiric_(film_theory);

http://www.theguardian.com/books/booksblog/2009/oct/12/hitchhikers-guide-to-the-galaxy-douglas-adams;

http://www.thefreedictionary.com/identity

http://en.wikipedia.org/wiki/Existence_of_God#Nature_of_relevant_proofs.2Farguments;

http://en.wikipedia.org/wiki/Towel_Day;

http://www.philosopher.org.uk/god.htm;

http://www.saintaquinas.com/philosophy.html;

Ќулавкова, К. (прир.) 2007, Поимник на книжевната теорија, Скопје: Македонска академија на науките и уметностите;

Smullian R. Planet “Without Laughter”, in: This Book Needs No Title: A Budget of Living Paradoxes. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice – Hall. http://www-cs-faculty.stanford.edu/~uno/smullyan.html.