Романот е една голема или една мала држава. Има свои закони, свои жители, свои пари, кои понекогаш важат и надвор од земјата, а понекогаш не важат. Романот има свои брегови и граници, своја војна и свој мир, свое време, кое не е усогласено со гриничкото време. Тој има своја клима, своја надморска височина, свои депресии (места под нивото на морската површина) и свои соседи. Тој има своја економија, добра или лоша, тој може или не може да ги прехрани своите поданици. Романот, како и сите држави, има свој јазик што странскиот свет надвор од неговите граници може или не може да го разбере. Романот има свој незнаен јунак, свои гладни и сити години, свои неплодни краеви и свои житници. Државата пропаѓа ако во неа добро живеат оние што ја рушат, а лошо оние што ја одржуваат. Така е и со романот. Романот има своја дипломатија, свој извоз и свој увоз. Ако на границата му се натрупаат странски визи што мора да ги вади штом сака да мрдне од земјата, нема далеку да стигне.
Познати се случаите кога државата се вртела против романот (прогоните на Маркиз де Сад, Булгаков поради „Мајсторот и Маргарита“ итн.), но има и обратни случаи – романот против државата („Демони“ од Достоевски против сѐ уште непостоечката, ама во доаѓање Советска држава, Солжењицин итн.).
Куќата се ѕида од темелите, а романот од покривот. Таа обратна перспектива покажува дека романот се раѓа во знакот „рак“. Како што веќе рековме, тој живее од своите метастази и со нив се храни. Внимателниот читател ќе забележи во оваа и во други книги одредени повторувања. Тоа е така затоа што секое нешто мора двапати да се каже за еднаш да се чуе. Значи, зодијачкиот знак на романот е „Cancer“; rextacensia алфа: 09h, гранична вредност 7h 55m – 9h 20m, деклинација делта, средна вредност +20. Знакот на најчистата вода. Водата памети сѐ и отсекогаш. „Ракот“ е четврти по ред од знаците во Зодијакот. Тоа е во првиот летен месец, поточно од 21 јуни до 22 јули. Тука Месечината е владетел. То ест, знакот на романот е воден, женски, пасивен и кардинален знак. Билка-симбол му е водната лилија. Неговото зодијачко соѕвездие се наоѓа северно од небесниот екватор… Пораката на ова соѕвездие гласи: „Ко овошка доброродна и домашен сад господски, корен е тој момински и стебло. Сите замки сплетени в рака му се. Со очи замрежува патиштата момчешки, а вода е, не Земја ни остро вино…“
Како што државата има свој јазик, а тој јазик своја граматика, така ги има и романот. Како и државата, и романот има своја географска карта. Тоа е картата на неговиот јазик. Таа важна улога во преживувањето ја игра „расата“. Како што има моќни држави со „педигре“, чиј корен влече далечно и славно потекло, и други што се како вински мушички и што живеат само една сезона, така е и со романите. Со други зборови, можеме, како Хегел, да сметаме дека во човечкото општество постојат две „објективни сили“ – државата и семејството. И романот му припаѓа на некое семејство. Романот има своја мајка и свој татко. Може да биде и сираче. Најденче, enfantterrible. Како и државата, може да има педигре, а може да биде и новајлија. Може да се проституира или скапо да се продава. Може да биде добро или лошо облечен. Може да биде отпадник од својот сој. Зашто, во различни раздобја од својот живот, човекот (а и државата) личи на своите предци, час на машките, час на женските. Можеби во некој миг почнува да личи на својот иден внук или на правнуката, која сѐ уште не е родена и која никогаш нема да ја види. Како што не ги познаваме своите далечни предци и потомци по крв, често не ги знаеме ни кога станува збор за романот. А и романите имаат свои предци, но и потомство, свои синови и ќерки и праправнуци. Тоа е врска по крв и по млеко, а крв и млеко кога станува збор за книгите, тоа е јазикот, како закон на таа држава, но во исто време тоа е јазик и закон многу условно сфатен како смисла што може да го менува ритамот и звукот менувајќи се така и самиот.
И таа промена на ритамот, на смислата и на звукот низ времето и низ просторот, значи од поколение до поколение на истиот јазик или од еден јазик до друг, тоа е судбина и најдлабока природа на секое белетристичко дело, на секоја јазична уметничка творба. Обратно од она што го кажува Дерек Волкот, запишаната форма на еден текст е само графичка сенка на неговото звучно тело. Белетристичкото дело е ритам што со текот на времето и на преведувањето сѐ повеќе и повеќе се оддалечува од писателот. Во тоа оддалечување спаѓаат и неточностите во преводот и неточното разбирање на текстот, како и учеството на читателот во текстот, што сочинува голем виртуелен дел од светската книжевност. Нејзината Варијабла. Меѓутоа, само лошите дела не можат да издржат лош превод, не можат да ја поднесат и да ја преживеат промената на ритамот, пренесувањето од еден јазик во друг, од едно столетие во друго. На некој начин романот, ако поживее и ако „се расчуе“, постојано ги изневерува својот писател и јазикот на кој е создаден.
„Хазарскиот речник“ од мене се оддалечува не само просторно, со преведувањето на сѐ подалечни јазици, како на пример на кинески, на јапонски или на корејски, туку и временски, тој сѐ помалку ми припаѓа мене, а сѐ повеќе на новите поколенија и на нивниот јазик и на нивните очекувања, сѐ повеќе им припаѓа на творби што ќе станат синови и внуци на „Хазарскиот речник“. Во таа смисла реков дека денес јас сум помалку автор на „Хазарскиот речник“ или на „Предел сликан со чај“ отколку што сум бил вчера и многу помалку отколку кога ги пишував тие романи. Тоа е така, покрај другото, и затоа што една книга морате да ја заборавите ако сакате да напишете нова. Во таа смисла јас сум сѐ помалку писател на своите книги, а еден ден веќе воопшто нема да бидам, затоа што ќе се најдам многу подалеку од тие дела отколку кој било од моите читатели. И тоа го сметам за една убава и радосна работа.
Како што државата има творец, има и романот. Тоа е писателот. Писателот може да биде мудар, но без дар, а може да биде и глупав, но даросан. Тоа е најлошата варијанта. Писателот може да има свое и туѓо име, може, значи, лажно да се претставува. Каков и да е писателот, при пишувањето на романот тој минува низ две кризи. На почетокот и пред крајот на пишувањето. Првата настанува веднаш откако сте почнале да го пишувате романот во мигот кога тој почнува да се развива. Поблиску е до почетокот отколку до крајот. Сѐ уште е незрел и не знае што ќе биде со него, како што не знаете ни вие. Тогаш сте побрзи од романот и гледате во него да истурите сѐ што ви паѓа напамет, а романот е сѐ уште неоформен, нема уште стекнато сопствена брзина и сила и ве сопира. Како Сизиф, тој мора да го турка својот камен по ридот. Тука е тој всушност попаметен од вас. Како што се често од нас помудри нашите деца. Треба да го послушате, но тоа е тешко. Втората криза настанува по „апогејот“, кога романот го достигнува врвот на гребенот и кога се стркалува удолу од другата страна на ридот стекнувајќи сопствена брзина. Сега тој станува побрз од вас зашто вие сте веќе уморни, а не смеете да го оставите и да здивнете, зашто после нема да го најдете на истото место. Отиде тој без вас и којзнае каде. Во таквиот момент пишувањето на романот е посилно од својот писател и вие морате да му бидете достоен соперник црпејќи ги последните капки енергија од себе. Ако тоа го направите добро, романот е спасен, а вие ќе се разболете и ќе боледувате околу една година. Тоа чувство е слично на она по водењето љубов, а е опеано во една Пушкинова песна составена истата ноќ кога го завршил пишувањето на „Евгениј Онегин“.
Ако имате среќа, романот ќе ве надживее, а неговото име ќе го надживее вашето. Тоа не треба да ве загрижува. Најпознатите фрескописци и составувачи на мозаици не се потпишувале. Борхес присакувал да се запаметат неговите раскази, а да се заборави кој ги напишал.
Моето искуство како писател на границата помеѓу две столетија и два милениума кажува дека уште жив ме нарекуваа на разни начини. Јас и моите книги добивме различни имиња на англо-американскиот Запад и во Германија: „електронски писател, интерактивна книжевност, нелинеарно писмо“ (Р. Кувер, Л. Олсени други). Во Франција и во Шпанија ме нарекоа „првиот писател на 21 век“ и ме вброија во она што тамошната книжевна теорија на денешницата го нарекува „lalittérature àcontrainte“, то ест меѓу писателите на минатото и на сегашноста што отскокнуваат од општиот колосек и што го пробиваат патот за промените и за книжевната иднина (Б. Счиаветаи списанието „Formule“). Во Русија моите книги ги поврзаа со „постгутенберговскиот свет“ (А. Генис) и ги сфатија како „магичен концептуализам“ (М. Епштејн).
А јас велам, наречи ме, ако сакаш, и стомна, само немој да ме скршиш.
Превод од српски: Ѓоко Здравески
Илустрации: Ејми Кејси
