Она што беше небо (1958) е првиот роман на Владо Малески. Овој роман следува по неговите збирки раскази и поради тоа се смета дека расказите, како помал прозен жанр, одиграле една подготвителна улога за следните поголеми прозни дела на Малески. Поврзаноста на неговите раскази и романи ја потврдуваат и зборовите на Вангелов (1983: 24): „Во суштина, Она што беше небо не претставува некоја радикална промена во тематскиот и писателски интерес на Владо Малески засведочен во неговите раскази.“ И покрај тоа што на тематски план не покажал особена иновативност затоа што неговите ликови обично се директно или индиректно поврзани со НОВ, Малески има стожерно место во современата македонска литература: „Почетокот на педесеттите години, кога почнува одмрзнувањето на духовите (…), како реакција на лакираната, бесконфликтна, пропагандна, политизирано-социологизирана на плакатен начин литература, Владо Малески го претставува како еден од најважните протагонисти на тоа одмрзнување“ (Вангелов, 1983: 11).
Условно кажано, романот Она што беше небо следи две животни приказни: онаа на Наум Фурнаџиев и онаа на Игно Подземски. Заедничка врска на овие две приказни навидум претставува само ликот на Денко Подземски, кој е пријател на Наум и син на Игно. Но, како што напредува нарацијата сфаќаме дека помеѓу двата лика може да се повлече паралела. На самиот почеток, треба да се напомене и дека во Она што беше небо можат да се исчитаат повеќе бинарни опозиции како: идентитет-алтеритет, ние-тие, партизани-окупатори, свето-профано. Текстот не само што ги поставува овие опозиции туку и ги хиерархизира. Така, „идентитетот“ и „ние“ односно „партизаните“ се позитивниот пол на тие опозиции. Понатаму, со имплицитното фаворизирање на профаното наспрема светото (доловено преку ликот на Наум Фурнаџиев), романот инсистира на активна улога на индивидуата во време на колективни побуни и превирања наспрема оној аскетски живот кој подразбира повлекување во физичка, но и во духовна смисла: дистанцирање од сите страсти, па така и од страста за народно обединување и ослободување.
Дневничките записи
Неизбежно е да се осврнеме на значењето и функциите на дневничките записи во романот имајќи предвид дека тие се практично првото нешто со кое се соочува читателот. Податокот за потеклото на записите се дава во фуснота: станува збор за извадоци од Дневникот на Првата македонско-косовска ударна бригада кој се однесува на Февруарскиот (Богомилскиот) поход од 1944 година. Во својот труд посветен токму на функциите на дневничките записи во романот, Георгиевска-Јаковлева (1999: 122-123) изделува неколку функции, а поподробно се задржува на дистинкцијата помеѓу дневничките записи како објективен говор и текстот на романот како наполно субјективен говор. Имено, дневничките записи се напишани во лаконски стил односно се даваат само неопходните податоци, со тоа што податоците за времето (датумот), местото и движењето на бригадата се секако неизоставни. Особеност на раскажувањето во дневникот е тоа што се јавува единствено во прво лице множина, со што ние се сопоставува на непријателите или бугарските војници односно тие.
Една друга функција која ја вршат дневничките записи е варирање на композицијата на романот. Имено, познато е дека романот како (по)големо прозно дело „трпи“ вметнувања на други помали жанрови или фрагменти од текстови – што, впрочем, го среќаваме и во романот Она што беше небо бидејќи се вметнувани стихови од партизански песни. Постапката на вметнување на друг текст во романот е всушност „една од можностите во модернизацијата на текстот“ (Георгиевска-Јаковлева, 1999: 124). Интересно е што, покрај за модернизација на текстот, дневничките записи послужуваат за засилување на реалистичноста на текстот. Тоа убаво го формулира Андоновски (1997: 221) кога вели дека со нив се постига „засилено усидрување на фикцијата во една историска стварност, најсилна стратегема на реалистичката постапка; постапката е очигледно желба да се обезбеди документарност со цитат од дневник“.
Промислувајќи ги функциите на дневничките записи може да се каже дека тие стануваат и еден вид позадина или основа за романот. Користењето на дневничките записи на некој начин ја олеснува рецепцијата на романот. Записите се читаат пред да се премине на текстот од романот така што во свеста на читателот полесно се евоцира контекстот на НОВ и Револуцијата. Следствено, дневничките записи влијаат на она што се нарекува „хоризонт на очекуваното“ според теоријата на рецепција, која го свртува вниманието кон читателот. Факт е дека „читателот во делото внесува извесни предзнаења, нејасен контекст на претпоставки и очекувања во чии рамки ќе бидат проценувани различните својства на делото“ (Иглтон, 2000: 83). Во иста насока е и следнава напомена: „Секоја реченица отвора хоризонт кој или се потврдува, или се доведува во прашање, или пак се поткопува од она што доаѓа“ (Иглтон, 2000: 84). Имајќи го ова предвид сметаме дека во романот Она што беше небо речениците од дневникот отвораат хоризонт кој несомнено се потврдува.
Фокализација
Фокализација е теориски поим на кој мораме да се задржиме кога станува збор за романот Она што беше небо. Поимот е подробно елабориран од теоретичарката Мике Бал (2009: 146) која забележува дека претходно користените поими во наратологијата „не прават разлика помеѓу гледната точка преку која елементите се претставени, од една страна, и идентитетот на гласот кој ја вербализира таа визија, од друга страна“. Фокализацијата се дефинира како: „врската помеѓу гледната точка, агентот кој гледа и она што е видено“ (Bal, 2009: 149). Она што го среќаваме во романот на Малески Она што беше небо е внатрешна фокализација бидејќи оној што фокализира е и лик кој учествува во фабулата. Фактот, пак, дека фокализацијата не е поврзана со еден лик, туку со дури четири ликови, нè насочува да го одредиме романот како полифокален. Значајно е да се напомене дека внатрешната фокализација единствено во овој роман на Владо Малески е од полифокален тип. (Бановиќ-Марковска, 1999: 161).
Промената на фокализацијата од еден лик во друг во романот најчесто се случува со посредство на нараторот. Имено, романот започнува со Наум како фокализатор, а потоа улога на фокализатори добиваат: Игно, Денко и Русанка. Сепак, должината на фокализираниот дел варира од лик до лик и сосема е логично поголем дел да им биде отстапен на Наум и Игно, а помалку на Денко и Русанка. Промислувајќи го Игно како фокализатор, можеме да објасниме зошто читателот му „верува“ на Игно дека не е шпион: „Читателот гледа со очите на ликот и, во принцип, ќе биде наклонет да ја прифати гледната точка претставена од тој лик“ (Bal, 2009: 149-150).
За начинот на кој раскажувањето се префрла од надредениот наратор односно начинот на кој нагло се (за)зема гледна точна на поединечен лик во улога на фокализатор, може да послужи следниов сегмент: „Наум не знае: се запрашал ли и самиот? Но што не би дал кога би можел да одговори на Денковото прашање! Зошто не е со Бригадата? И јас би сакал да знам зошто сум во кошарава а не со Бригадата. А за да знам, треба да ја барам смислата на трчањето по трите сенки. Јас, пак, не сум кадарен да барам каква и да е смисла, па ни оваа“ (Малески, 2008: 116). Раскажувањето на цитираниот текст го почнува нараторот, а во делот кој го обележавме со закосени букви – фокализатор е Наум.
Водечките ликови во романот
Во своите осврти за романот Она што беше небо повеќето критичари им даваат примат на Наум Фурнаџиев и Игно Подземски како главни ликови. Тоа го сугерира паралелата која може да се повлече помеѓу овие два лика, но сепак издвојувањето на овие два лика како главни се чини помалку неправедно спрема ликот Наум. Тоа е така бидејќи Наум Фурнаџиев во текот на нарацијата на некој начин се наметнува како „поглавен“. Индикативно за претходниот заклучок е што романот завршува со потврдувањето на идентитетот на Наум, кое не се случува паралелно со потврдувањето на идентитетот на Игно: потврдувањето на идентитетот на Игно Подземски се остварува претходно. Уште еден аргумент кој ја зацврснува тезата за приматот на ликот на Наум Фурнаџиев е фактот дека насловите на поглавјата на романот се однесуваат на Наум: Светлина им крадам на другите, По трите сенки на месечината што никому не му затребала, Ме распнаа на крст од две разгорени гламни итн. Најпосле, Наум се наметнува како главен лик и според тоа што кај него забележуваме далеку повисок степен на психологизација. Овде се повикуваме на она што го забелжува Андоновски (1997: 222): богатото психолошко исцртување на ликовите се должи, пред сè, на ретроспекциите.
Промислувајќи ги водечките ликови во романот не можеме да го испуштиме она што го вели Вангелов (1983: 33) кој чувствува „како да е испуштен еден важен однос меѓу два централни лика: Игно Подземски и Наум Фурнаџиев. Од гледна точка на целината на раскажувањето, тие две маркантни личности неизоставно би требало да се доведат во меѓуоднос. (…) Би се судриле или би се солидаризирале, сеедно, (…) но тој неостварен меѓуоднос се чувствува како празнина.“
Идентитет наспрема алтеритет или ликови-антагонисти
Синтагмите кои се среќаваат во критиката, а кои се користат за доловување на ли- ковите Наум Фурнаџиев и Игно Подземски од романот Она што беше небо се „загрозен идентитет“, „проблематичен идентитет“ и „оспорен идентитет“. Притоа, треба да се нагласи дека за идентитетот на Наум повеќе одговараат првите две одредувања, а за ликот на Игно – третото. Како и да е, сличноста која ги поврзува двата лика налага да ги уважиме и нивните специфики.
Одговорот на прашањето како се случува идентитетот на Наум да се дуплира од-носно тој да стане Наум + Инокентие, нè носи до одлуката на неговата мајка тој да замине во богословското училиште во Битола. Тоа е она што му се наметнува на ликот однадвор, тоа е она мора. На оваа точка од нарацијата се забележува дека „изборот на објектот не зависи од субјектот на желбата. (…) Овој пренос на желбата ја доведува во прашање автономијата на субјектот“ (Бановиќ-Марковска 2001: 154). Значи, алтеритетот Инокентие се јавува како резултат на еден избор на Наум, кој во суштина не е негов бидејќи е избор кој морал да се направи. Сепак, вистинското измачување на овој лик започнува кога ќе го напушти манастирот и ќе почне да ги преживува последиците на својата подвоеност. Во врска со ова, индикативен е еден дијалог помеѓу Наум и Русанка. „Се сретивме, ме прочита и рече: ‘Не си т о ј.’“ (Малески, 2008: 32). Употребената глаголска форма е наместо бидејќи Русанка навистина го прочитува и го открива неговиот проблематичен идентитет. Русанка е всушност единствениот лик кој насетува што се случува со Наум.
За разлика од Наум, чија внатрешна драма останува непозната за оние околу него, идентитетот на Игно Подземски како шпион е општопознат. Неговиот статус како шпион особено се зацврстил откако при едно стрелање од страна на бугарските војници единствено Игно бил ослободен односно поштеден. Станува збор за тоа дека Бугарите го мислеле за бугарски симпатизер или за „свој“ со што Игно автоматски станува туѓ меѓу своите. Игно го измачува токму невистинитоста на мислењето на него: „А јас, Игно Подземски, што трага оставам? Ќе навртат некогаш збор на мене и ќе раскажуваат: ‘Сме имале некојси дедо Игно селани што предавал…’“ (Малески, 2008: 63). Неговата опседнатост со оставање трага не е порив за некаков животен подвиг: Игно Подземски е остарен и свесен дека не е способен за такво нешто. Желбата за оставање на некаква трага е всушност желба за бришење на трагата (сеќавањето) за него како шпион. Така доаѓаме до фактот дека идентитетот на Игно е навистина во релација со околината, во онаа смисла во која современите теории инсистираат дека сликата за себе (за Јас) зависи од погледот на Другиот кој ме легитимира. Игно пред другите треба да докажува дека не е она што (тие) мислат дека е. За разлика од Игно, проблемот на идентитетот на Наум речиси воопшто не зависи од околината, па поради тоа барањето одобрување од околината кај него е второстепено. Наум е сиот обземен од внатрешната дилема односно „дилемата што во него ја отвора прашањето за потврдувањето или негирањето на алтеритетот“ (Бановиќ-Марковска, 2001: 155).
Едно својство на ликот Наум Фурнаџиев е уште една точка според која се варира сличноста помеѓу него и Игно Подземски. Имено, Наум има потреба од фигура коja ќе биде во истовреме и негов ментор и заштитник, и која всушност ќе го пополни празното место на татковската фигура. Во овој контекст можеме да упатиме на мислењето на Вангелов (1983: 26-27): „Култот кон таткото ја мотивира неговата личност кон потфат за себепотврдување. Тоа себепотврдување подразбира изделување или надминување на другите, разликување од нив со тоа што ќе се оствари позиција на доминација.“ Склони сме да мислиме спротивно односно на мислење сме дека култот кон таткото го прави Наум зависен од некој друг, а не дека кај него побудува желба за доминација. При крајот на романот Наум со овие зборови му се обраќа на Денко: „Ми беше добро оти ти постоеше, како што ми беше добро Алексеј кога постоеше. Но токму во тоа е и мојата несреќа: добро ми е кога ќе му се предадам некому“ (Малески, 2008: 182). Ова е најдобар доказ за тврдењето дека улогата која во животот на Инокентие ја имал отец Алексеј, потоа не знаејќи ја презема Денко Подземски. Игно е на сличен начин „во потрага“ по некој со кој е во крвно сродство. Но, додека Наум бара само модел кој би го следел – а не конкретна личност – Игно свесно го бара синот, Денко, со намера да се помират. Денко, пак, од своја страна го негира сродството со татко си бидејќи тоа сродство внесува една непомирлива противречност во неговиот лик: тој не може да биде син на шпион и партизан, истовремено. Така се доведува во прашање идентитетот на Игно како татко. Денко не го крие анимозитетот кон Игно и со тоа Игно е автоматски оневозможен да му се доближи.
Наум Фурнаџиев и Игно Подземски всушност можат да се подведат под иста кате-горија која Бановиќ-Марковска ја нарекува ликови-антагонисти. Станува збор за тезата дека „актантот-противник не мора секогаш да биде екстериерен по однос на ликот. Растргнат, меѓу сопствените желби и барањата на средината, ликот-протагонист може да си биде противник единствено себеси“ (Бановиќ-Марковска, 2001: 170). Имено, тензијата во внатрешноста на ликовите ја создава токму нивната подвоеност. Сепак, и покрај тоа што во романот Она што беше небо „сета наративна стратегија ќе биде насочена кон тоа ликовите со проблематичен идентитет да го стекнат вистинскиот“ (Андоновски, 1997: 213), начинот на кој тие дејствуваат со цел да го стекнат вистинскиот идентитет дава основа за клучна дистинкција помеѓу Наум и Игно. На Наумовата пасивност се спротивставува дејствителноста на Игно. Дејствителноста на Игно е на некој начин условена од тоа што признавањето на неговиот идентитет треба да дојде од другите. Ова ликот јасно го артикулира: „Селани, не сум, селани! Распорете гради, барајте шпионлак и, ако најдете, сечете го на парчиња Игна Подземски, мајчицата негова! Сечете селани! Ама ако најдете!“ (Малески, 2008: 58). Признавањето на неговиот идентитет се случува кога Игно ѝ помага на Бригадата која се наоѓа вклештена во непријателски обрач. Со тоа, Игно е рехабилитиран по своја заслуга. Наум, пак, е пасивен бидејќи она што за него го исчитуваме е: „X сака да стане X“ (Бановиќ-Марковска, 2001: 83). Наум сака да стане Наум и само Наум може да знае кога тоа ќе бид(н)е бидејќи тој најпрво треба да се ослободи од Инокентие во себе. Сега станува јасно зошто Наум е pattientus, а Игно – agentus (Бановиќ-Марковска, 2001: 178). Сепак, не може да стане збор за строго одредување на Наум како pattientus бидејќи оној Наум од крајот на романот Она што беше небо веќе го поимаме како agentus. Оваа трансформација на ликот става нагласка на модализантот прави. Всушност, Наум станува agentus и станува Наум –а престанува да биде Денкова сенка – кога, стражарејќи пред манастирот, пука во бугарските војници.
Едно поинакво исчитување: Од Наум до Инокентие и од Инокентие (назад) до Наум.
Читателот на романот Она што беше небо го затекнува Наум непосредно пред неговото заминување во партизани, а она што понатаму следи се неговите тешкотии при интегирањето во Бригадата. Тешкотиите се јавуваат како последица на фактот дека тој е нов. Наум се наоѓа во една меѓуфаза кога свикнува на животот меѓу партизаните и неизбежно е да се чувствува како натрапник. Нецелосното интегрирање на Наум секако може да се поврзе со неговиот проблематичен идентитет. Станува збор за тоа дека тој минал низ една иницијација, во поопшта смисла, за да стане Инокентие. За таа негова иницијација Игно ѝ зборува на Русанка: „Мала схима. Го постригоа, името му го менија: Инокентие го завикаа. Што бара тој со вас? Се зачудив.“ (Малески, 2008: 102) Прашањето односно чудењето на Игно (Што бара тој со вас?) е јасен показател дека и Игно чувствува дека местото на Наум сè уште не е меѓу партизаните. Малата схима односно церемонијата со која Наум симболично раскрстил со својот профан живот сепак се покажува неуспешна. Следствено таа иницијација се поништува, а иницијантот (Наум) останува ниваму-нитаму. Тоа поништување, кое во романот се дава со анахронизам односно со ретроспективно раскажување, не станува едноставно. Имено, Наум сфаќа дека не е доволно чист за да биде монах. Тој не успева да го потисне и изгони природниот нагон односно страста по женската телесност и самиот одлучува да го напушти манастирот. „Кога се заноќи – фрлив појас, соблеков расо, камилавката отпорано се тркалаше по креветот, ги собрав моите нешта во врзоп и нечујно излегов низ задното вратниче низ кое Игно слугата ги клоцаше овците …“ (Малески, 2008: 178). Соблекувањето на облеката и скришното бегање од манастирот не значи дека Наум се ослободува од Инокентие: тој само ги отстранува надворешните одлики кои формално го правеле монах.
Може да се каже дека Наум во Бригадата не доаѓа како Наум, туку како размонашен монах. Самиот лик кажува дека неговиот алтеритет не е целосно избришан: „… иако разведен, иако Наум, во мене сè уште (и ден-денеска) живее Инокентие. Го корнев Инокентија со ноктите на волјата, но тие се покажаа премеки за да го откорнат, тие само го раскрвија Инокентија во мене“ (Малески, 2008: 152). Индикативен за оваа теза е и еден сегмент кој следи по директниот говор на ликот Наум: „ – Не можев да убијам – прозбори Инокентие од Наума“ (Малески, 2008: 86). Сите сегменти од нарацијата, кои се со слична смисла и се расфрлани низ текстот, одат во прилог на тезата дека патот од Инокентие до Наум е долг. Изодувањето на тој пат води преку онаа состојба во која Наум запаѓа односно кога се поима себеси како сенка на неговиот близок пријател Денко: „Од вчера конечно станав сенка. Денкова сенка…“ (Малески, 2008: 122) Преминот од Наум-сенка кон Наум Фурнаџиев исто така станува по пат на иницијација. Оваа иницијација повеќе соодветствува на митското иницијациско сценарио. Можеме да кажеме дека во Она што беше небо исчитуваме едно упростено иницијациско сценарио. Овој примитивен обред на премин инаку „ја вклучува физичката проверка на издржливост, болната операција на посветувањето и овладувањето со основите на племенската мудрост“ (Мелетински, 2002: 275). Освен тоа, иницијацијата е нераскинливо поврзана со достигнувањето на полова зрелост. Оттаму, не е случајно што времето кога Наум заминува во партизани се совпаѓа со периодот на неговото замомчување. Во романот Она што беше небо делови од инијациското сценарио препознаваме во стражарењето на Наум бидејќи тоа е не само „нов налог да го потврди идентитетот“ (Андоновски, 1997:208) туку и негова проверка со која ќе покаже дека ги сфаќа непишаните правила на Бригадата. Во непишаните правила според кои функционира Бригадата можеме да ги препознаеме основите на племенската мудрост, на кои упатува митологот Мелетински.
НОВ како сетинг
Психолошката димензија на романот може да се согледа и во еден поширок контекст имајќи предвид дека субјектите се наоѓаат во гранична ситуација бидејќи се борат не само за Револуцијата туку и за својот опстанок. Бидувањето дел од Бригадата значи стоичко поднесување на нехуманите услови во кои се дејствува. Претставници на тој стоицизам се двајца ликови без лично име, па на некој начин и без свој идентитет. Сепак, тие се вклопуваат во наратолошките дефиниции за лик бидејќи ознака за нив е дадена, иако таа е всушност во форма на дел-реченица која може да опише, и со тоа станува дистинктивен признак: Девојката Од Корзо Што Излегла и Заб Боли Човеку Песнопоец. Индикативно е што и Девојката Од Корзо Што Излегла и Заб Боли Човеку Песнопоец умираат, па преку нив имплицитно се упатува на жртвите кои ги има во секоја борба, но значајно е дека тие сепак остануваат некако запаметени. Тука можеме да упатиме на она што го нагласува Венко Андоновски (1997: 217): „станува збор за една радикално економична постапка на означување на ликот, карактеристична за модерната литература; реалистичката програма во својата најкласична смисла подразбира скапо етикетирање на ликот.“ Имено, тој забележува дека романот на Владо Малески отстапува од она што е еден вид норма во реализмот: детално портретирање на ликот. Во Она што беше небо авторот Малески доследно држи до таа отстапка, но истата е сепак највоочлива токму преку овие ликови.
Друг сегмент кој инсистира на важноста на НОВ како сетинг кој нужно влијае на ликовите е дијалогот помеѓу Бошко и Трпе. Разговорот се случува додека стражарат односно во време кое е мирно. Станува збор за време кое е на некој начин испразнето (нема борба) така што се јавува потреба истото тоа време да се исполни. Мирното време дава и можност ликовите да се свртат кон себе односно да го согледаат својот животен пат јасно, знаејќи дека постои можност смртта да дојде скоро. Во една таква состојба на напнатост на духот, кај Трпе натежнува сознанието за она што го пропуштил. Тој, имено, не љубувал. Трпе вели: „Во песните и смртта е убава. Паѓа јунак и извикува: ‘Умирам за Македонија!’ Умира а не вели како му било.“ (Малески, 2008: 66). На ова се надоврзува неговото признание: „Овчарував и не ми текнало за девојче. Сега партизанувам и пак не е времето. Не знам има ли песна во која јунакот да вели: ‘Умирам а девојка не знам што е!’“ (Малески, 2008: 66). Ова префрлање од колективно на индивидуално рамниште може да се случи само во време на затишје, а се остварува преку воспоставување паралелизам помеѓу патриотските песни и некоја замислена – сè уште неиспеaна – песна. Воедно, ова е еден од поретките сегменти во романот бидејќи се прави индивидуализација на спореден лик.
НОВ како сетинг или како посебен хронотоп се исчитува и во следниов сегмент во кој станува збор за Денко: „Стана, заоди нервно по снегот, ги чу цревата да гргорат и го стегна ремникот. Кога има борба, барем ништо не мислиш: ни за јадење ни за шпиони селски. Сега е затишје и… мораш нешто да мислиш“ (Малески, 2008: 98). Јасно е дека мирното време ги интензивира чувствата и мислите на ликовите односно индициите, станувајќи погодно за психологизација на ликовите.
Заклучни согледби
Романот Она што беше небо се фокусира на две индивидуални битки (онаа на Наум Фурнаџиев и онаа на Игно Подземски) во склоп на колективната битка за народно ослободување. Со тоа, нужно се упатува на улогата на поединецот и неговото место среде пресвртните точки во националната историја. Преку ликот на Денко, пак, се артикулира целосната верба во една идеја која е поголема од кој било човек и која ги замаглува границите помеѓу сака, мора и прави.
Поедини места од романот и поедини наративни постапки, на кои упативме, го од-далечуваат Малески од реализмот и до доближуваат до модернизмот. Имено, модернистичките идеи на авторот се гледаат, пред сè, во структурата на романот или, како што вели Радически (1999: 77), во „забележливо поразновидното и побогато структурирање и водење на композицијата во неговите прози“. Со тоа, романот Она што беше небо на Владо Малески може да се смета за извесна и свесна девијација по однос на реалистичките начела во современата македонска проза. Притоа, со употребувањето на поимот „девијација“ не упатуваме на неговата негативна конотација, туку на едно значење кое е блиску до поимот „иновација“, што подразбира креативност и посебна творечка визија.
Неколкуте аспекти на романот на кои упативме секако не ги исцрпуваат значењата на ова книжевно дело – ако такво нешто е воопшто возможно. Сепак, избраните аспекти соодветствуваат на мислењето дека структурата на романот, заедно со неговата полифоничност и психологизацијата на ликовите се оние нешта кои најмногу придонесуваат за целокупниот естетски впечаток на Она што беше небо. Останува да упатиме на оценката, која за овој роман на Владо Малески, ја дава авторитет од рангот на Вангелов (1983: 33): „Она што беше небо спаѓа во кругот на оние текстови од нашата современа литература кои го чинат нејзиниот ’рбетник, носечки столб“.
Користена литература:
Андоновски В. (1997) Структурата на македонскиот реалистичен роман. Скопје: Детска радост.
Bal M. (2009) Narratology: Introduction to the Theory of Narrative. Toronto, Buffalo, London: University of Toronto Press.
Бановиќ-Марковска А. (1999) „Типови фокализација во романите на Владо Малески“. Во Интерпретативни стратегии. Скопје: Ѓурѓа; 150-165.
Бановиќ-Марковска А. (2001) Структура и функција на ликови-антагонисти во еден македонски реалистичен роман. Скопје: Магор.
Вангелов А. (1983) „Поезија на човековите инстинкти“. Во Решето. Скопје: Наша книга; 7-44.
Георгиевска-Јаковлева Л. (1999) „Функцијата на дневничките записи во романот Она што беше небо на Владо Малески“. Во Творештвото на Владо Малески: материјали од симпозиумот, одржан во Струга од 20 до 22 мај 1998. Скопје: Институт за македонска литература; 119-124.
Иглтон Т. (2000) Литературни теории. Скопје: Тера Магика.
Малески В. (2008) Она што беше небо. Битола: Микена.
Мелетински Е. М. (2002) Поетика на митот. Скопје: Табернакул.
Радически Н. (1999) „Модернистичките идеи и реалистичкиот фундамент во прозата на Владо Малески“. Во Творештвото на Владо Малески: материјали од симпозиумот, одржан во Струга од 20 до 22 мај 1998. Скопје: Институт за македонска литература; 75-81.
