„Книжевноста и дискурсите на моќта“ од Славица Гаџова

Недамна од печат излезе студијата на Славица Гаџова, „Книжевноста и дискурсите на моќта“, во издание на „Сигмапрес“ – Скопје.

Oваа студија е посветена на анализирање и на интерпретирање на односите меѓу книжевноста и дискурсите на моќта. Гаџова во оваа студија ги испитува трансферите и трансакциите што се движат од поширокиот дискурзивен простор и односите на моќ кон книжевниот текст и vice versa – од книжевниот текст кон поширокиот дискурзивен простор и кон односите на моќ. „Книжевноста и дискурсите на моќта“ има нагласен интердисциплинарен и компаративен пристап.

Терминолошкиот инструментариум што се користи во оваа студија ги поврзува филозофијата, политичката филозофија, деконструкцијата, теоријата на книжевноста, теоријата на интертекстуалноста, теоријата на прозата, феноменологијата, феминистичката теорија и критика, историографијата и социологијата. Апликативниот корпус што се анализира и што се интерпретира во оваа студија содржи два романа и три раскази: „Колекционер“ од Џон Фаулс, „Александар и смртта“ од Слободан Мицковиќ, како и расказите „Лигите на ѓаволот“, „Апокалипса во Солентинаме“ и „Исечоци од весниците“ од Хулио Кортасар. Херменевтичката оптика во оваа студија исто така има компаративен карактер. Книжевноста ѝ се спротивставува на моќта со специфични литерарни стратегии, но и самата не е имуна на процесите на креирање и на практикување моќ. Студијата на Гаџова укажува на тоа дека книжевниот дискурс емитува моќ, дека суптилно ги менува тековите на историјата и дека многу често пророчки ги претскажува.

Ви претставуваме еден извадок од оваа студија, од поглавјето посветено на романот „Александар и смртта“ на македонскиот писател Слободан Мицковиќ.

„Александар и смртта“ е роман што преку својата приказна го актуализира моментот на неизбежното паѓање на моноцентричните и тоталитарни системи, како и на нивното неизбежно отворање кон плурализмот и кон афирмацијата на разликата.

Во стварноста со доминантен авторитет на искажувањето на значењата под закрила на моќта ја пренебрегнува плуралноста од јазици и од визии, тие егзистираат во преводот од значења опфатени одново во еден авторитарен исказ. Во моментот на рушење на авторитарната моќ најпрвин се исфрлаат на преден план разноликоста од јазици и од културни вредности и нивното надредување во фазата на превреднувањето или нивното подредување (Србиновска 2005: 295).

Нарацијата на оружарот Архидеј упатува на укинувањето на цензурата и на отворањето на системот кон демократските дискурси. Таа упатува на можноста за рамноправно коегзистирање на перспективите, на гласовите и на вистините во една плуралистичка мрежа каде што секоја точка има право на себеартикулирање, на себеименување и на дејствување. Моментот на паѓање на хиерархиската пирамида, со јасно определени граници меѓу стратумите, е момент на етаблирање на еден ризоматски модел(1).

Ризомот ни овозможува поинаков пример на докажан, еволуциски успешен модел. Тој дејствува како двојник и на многу начини е спротивставување на моделот на хиерархијата. (…) Секој јазол на ризомот има определена автономија во пошироката структура, но јазлите дејствуваат заедно во мрежата, овозможувајќи бенефит за јазлите без создавање зависност. (…) Хиерархиските структури треба да бидат заменети со институционализиран ризом – општеството мора да развие начини за да се направи пресврт од себеинтензивирачката хиерархија кон себеинтензивирачкиот ризом (Vail, 40-41, 42).

Претставата на Веил можеби се стреми кон утопичност, меѓутоа покажува дека постои модел што можеби не ја заменува целосно, но ја дестабилизира и однатре ја отвора самата хиерархија. Сепак, секогаш ќе постојат исклучени, наметнати или потиснати гласови од секоја форма на заедница. Како што вели Хони Ферн Хејбер, „оваа постојана присутна можност за другиот (без разлика дали станува збор за конкретни други или за нас самите) ја гарантира можноста за многу добро разбирање на нас самите и на нашиот однос кон другите и исто така посочува кон механизам што објаснува зошто е можно да се дава отпор кон хегемонистичките режими на моќта“ (Хејбер, 2002: 9. Подвлекла С.Г).

Паѓањето на тоталитарниот систем значи отворање кон Другиот и преиспитување себеси. Преиспитувањето себеси е една од доминантните карактеристики на нашиов роман: раскажувањето приказна е нераскинливо од авторефлексијата. Романот му дава предност на нараторот, кој ги проблематизира сите претензии да се фиксира вистината за историските настани и за вистинитоста на сопствената верзија. Нагласувањето на нарацијата над приказната, како што вели Србиновска, упатува на сите можности за завршување на мислата (2005: 297).

Авторефлексивната нарација на Архидеј е отворена кон Другиот, во однос на кого ја гради приказната, отворена на препрочитувања, на ревизии и на корективот на Другиот.

Па како тогаш може да биде она што се пишува вистинито? Напротив, тоа е лага и измислица зашто сака сè да собере во себе, сè да опфати, и сè да заврши. Кутриот, кутриот јас! Лагата, сето ова што сум го пишувал, ми станала единствената вистина. (…) Само затоа за да си го видам во она што произлегло од движењата на оваа рака, своето мало, гнасно лице на човек кој немал свој живот, на послушник кого никого не го терал да биде тоа, на подмолен, низок и беден одмаздник…(АиС, 268)

Значи, распаѓањето на империјата не води само кон демократизација на поредокот, туку и кон демократизација на свеста. Архидеј е прототип на една демократизирана свест. Едни од основните принципи на демократизираниот поредок и на демократизираната свест се отвореноста кон Другиот и отвореноста кон подобрување и кон усовршување на дискурсите, практиките, мислењата, пишувањето и на репрезентациите на вистината. Тоа го подвлекува и Жак Дерида во своето интервју со Џована Борадори.

Наследениот концепт на демократијата е единствениот за кој е добредојдена можноста да се предизвика, да се стави самиот себе под прашање, да се критизира и бесконечно да се подобрува себеси. Ако е сè уште име на еден режим, тоа би било име на единствениот ’режим‘ што ја претпоставува сопствената усовршливост, а со тоа и сопствената историчност – и што подготвено реагира на најодговорниот можен начин, би рекол, на апоријата или на нерешливоста врз чија основа – основа без основа – овој режим донесува одлуки (Дерида кај Борадори, 30).

Демократизацијата на свеста, од своја страна, пак, е поврзана со кризата на идентитетот и со патиштата на една нова индивидуализација, која е ослободена од присуството на авторитетот; со дисеминацијата на идентитетот обусловена од паѓањето на поранешните идентификациски упоришта. Така, романот нуди превреднување на категоријата на идентитетот во услови на создавање свест за губењето или за непостоењето на трансценденталното означено (порано отелотворено во дивинизираната фигура на сувереност). Нарацијата на Архидеј упатува на тоа дека процесот на демократизација е нераскинливо поврзан со кризата на идентитетот поради процесот на отворање. Романот го актуализира ’моделот на постметафизичкиот свет, преку перспективите на Отсуството и на Полиморфноста‘ (Шелева 2000: 205). Отсуството и фундаменталната дислокација овозможуваат самоодржување на идентитетот преку синџирот на ознаките.

Имајќи го предвид временскиот контекст во кој е напишан романот Александар и смртта (1992 година), непосредно по паѓањето на тоталитарниот систем во поранешна Југославија (крајот на 80-тите и почеток на 90-тите години), се појавува една херменевтичка можност што упатува на тоа дека препрочитувањето на далечното минато е поврзано со препрочитувањето на блиското минато. На тој начин, историографскиот интертекст добива нова функција: тој се реактуализира во услови што се типолошки слични со оние на неговото создавање. Романот, на тој начин, добива тројна референца: една кон далечното минато (пред новата ера), една кон блиското минато (крајот на 80-тите и почетокот на 90-тие години) и една универзална референца што се однесува на моментот на паѓање на тоталитарниот систем и на почетокот на демократизација, кога било и каде било на Земјината топка(2).

Со таквата концепциска поставеност на линијата текст-контекст, во кој релацијата историја-сегашност станува определувачка, и читателот го развива својот рефлектирачки, превреднувачки однос кон специфичностите на историските феномени и кон значењето што го добиваат во сегашноста во која тој живее (Србиновска, 2005: 296).

Тоа се совпаѓа со поетиката на постмодерниот историски роман (во случајов изведен како метаисториографска метафикција): превреднувачкиот однос кон минатото отвора патишта за превреднување на сегашноста и можност за корективи и за регулативи. Тоа исто така е поврзано со сфаќањето на интертекстуалноста од гледна точка на нејзината мнемотехничка моќ и функција, како (у)дел во меморијата на светот.

– Нема кај мене што да научите – им реков четвртиот ден. – Еве прочитајте ги овие папируси и знам оти повеќе нема да се вратите ваму. Ако, не ми ги враќајте и нив.

Се вратија вчера. Беа исти, изгледаа исто, говореа исто, во еден глас. Ми ги донесоа папирусите. – Ги препишавме на пергамент, на новиот јазик. – Зошто? – им реков. Ниту со љубопитство, ниту со зачуденост. Зашто сите тие човечки хирови ме беа напуштиле со годините. – За да траат – рекоа во еден глас. (АиС, 324. Подвлекла С.Г)

Во крајна линија, колективната меморија и историја, актуализирани во историографскиот интертекст, имаат и една прагматична функција: минатото да се употреби во корист на животот (Ниче) и да покаже излезни точки и патишта за разрешување на конфликтите во современието.

Романот на Мицковиќ упатува на тоа дека некој настан не станува историја само поради прецизното датирање во хронологиите, туку поради неговата релевантност за потсетувачката свест, системот на релации и значења. Употребена на вистински начин, историјата ни дава послободен преглед на сегашноста и ја зајакнува нашата одговорност кон иднината. Според Ернст Касирер, човекот не може да ја измоделира формата на иднината без да биде свесен за сегашните услови и за ограничувањата од минатото.

Една од функциите на книжевниот (интертекстуален) дискурс е да претставува и коректив на дискурсите на моќта, да покажува излезни точки и патишта за разрешување на конфликтите; да го реактуализира минатото во корист на сегашноста, да отвора и да демократизира, како што го прави тоа извонредниот роман на Слободан Мицковиќ“.

Студијата „Книжевноста и дискурсите на моќта“ носи свежина во македонската книжевна наука со тоа што максимално го отвора и го контекстуализира пристапот кон книжевното дело, укажувајќи на неизбежната испреплетеност и заемодејство на дискурсите во книжевниот простор, каде што моќта има една од главните улоги во создавањето на дискурсите, на нивната перцепција и ревизија.

Подготвил: Иван Антоновски

________________________

ФУСНОТИ: